دوفصلنامه‌ی علمی ـ تخصصی اسلام و علوم اجتماعی، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 1388
دکتر محمدرضا طالبان
چکیده: محققان علوم اجتماعی در حوزه دین هنگامی که درصدد برمی‌آیند که حیطه گسترده و پیچیده‌ای چون دینداری را در سطحی وسیع و با شیوه پهنانگرانه پیمایش‌های اجتماعی مورد بررسی تجربی قرار دهند فقط به تعریف منطقی و مفهومی از دین و دینداری نیاز ندارند؛ بلکه، توجه اساسی آنها به تعاریف عملیاتی برای سنجش و اندازه‌گیری دینداری است. تعاریف عملیاتی، مفهوم کلی دین و دینداری را به اجزای تشکیل‌دهنده‌اش (ابعاد، مؤلفه‌ها، و معرّف/ شاخص‌ها) جهت انجام پژوهش تجربی تجزیه می‌کند. در این مقاله، با واکاوی نظری و تجربی مفهوم دین و دینداری در دین اسلام و علوم اجتماعی تلاش گردید تا ابعاد و مؤلفه‌هایی که این پدیده را به صورت یک کلیت تجربی یا کلیت تئوریکی شکل داده است، مشخص و معین شود. در این راستا، ابتدا، دین و دینداری با درجه‌ای از انتزاع و براساس سه بُعد اعتقادات، احساسات، و اعمال تعریف مفهومی شد. سپس، مؤلفه‌های درون هر بُعد از دینداری مشخص گردیدند. یعنی، بُعد اعتقادی دین به دو مؤلفه «اصول» و «فروع»؛ بُعد عاطفی دین به سه مؤلفه «تجربه دینی»، «علقه دینی» و «هویت دینی»؛ و بُعد رفتاری دین به سه مؤلفه «اخلاقیات»، «شرعیات» و «عبادات» تقسیم شدند. در پایان، برای ساخت سنجه دینداری در هر یک از مؤلفه‌های فوق‌الذکر، معرّف/ شاخص‌های معینی براساس آموزه‌های اسلام ارائه گردید.
واژه‌های کلیدی: دینداری، دین، پژوهش تجربی، تعریف مفهومی، تعریف عملیاتی
- طرح سنجش تأثیر کثرتگرایی بر سکولار شدن افراد با تحصیلات عالیه
مجید کافی
چکیده: برای سکولار شدن افراد با تحصیلات عالیه، مسیرهای احتمالی متعددی بیان شده است. آیا کثرتگرایی نیز می‌تواند مسیری برای سکولار شدن آنان باشد. این جستار، با انتخاب چارچوب نظری «سازه‌گرایی»، درصدد پاسخگویی به سؤال بالا است. برای انجام دادن این مهم، ابتدا به تعریف مفهومی اصطلاحات «کثرتگرایی» و «سکولار شدن» می‌پردازیم، آنگاه با ارائه الگوی تحلیل، که در آن به عوامل کثرتگرایی و شاخص‌های سکولار شدن اشاره شده است، مسئله تبیین می‌شود. در این‌باره، این تحقیق به دو نتیجه مشخص می‌رسد: یکی اینکه کثرتگرایی معرفتی، سبب سکولار شدن افراد با تحصیلات عالیه می‌شود و دوم اینکه در ایران به علت پیروی از دین واحد و یکدست و تشکیل حکومت دینی بر پایه آن و اینکه کشوری به لحاظ دینی، واحد است، کثرتگرایی اجتماعی در آن موردی ندارد. لذا سکولار شدن افراد از این مسیر، به نظر محتمل نمی‌رسد؛ اما از مسیر کثرت قرائات دینی (کثرتگرایی معرفتی) اگرچه تا سکولار شدن راهی بس طولانی در پیش دارد، اما نسل جوان و قشر تحصیلکرده امروز، تحت تأثیر جریان‌های روشنفکری غربی هستند که احتمالاً در آینده، به سکولار شدن جامعه ایران خواهد انجامید.
واژه‌های کلیدی: کثرتگرایی، کثرتگرایی اجتماعی، کثرتگرایی معرفتی، سکولار شدن، نظریه سازه‌گرایی
- توسعه و عرفی شدن در ایرانحسین بستان (نجفی)
چکیده: هدف این مقاله، شناسایی راهکارهای تأثیرگذاری فرآیند توسعه، بر عرفی شدن احتمالی ایران است و برای این منظور، از رویکردی نظری و تبیینی بهره گرفته شده است. یافته اصلی این تحقیق، عبارت است از یک الگوی نظری سامان یافته و متشکل از مجموعه‌ای از فرضیه‌ها، که تا حد امکان کوشش شده است که در یک سطح کلی به واقعیات عینی مستند باشند. بر حسب این الگو، توسعه در محورهای گوناگون آن، از طرق متعدد، از جمله: علم‌گرایی، نسبیت‌گرایی، سودپرستی، نابرابری، نفی اقتدارهای سنتی، دنیا‌گرایی، تجمل‌گرایی، محو اجتماعات محلی و اشاعه فرهنگ مدرن، می‌تواند باعث عرفی شدنِ احتمالی ایران گردد. با توجه به کمبود جدّی پیشینه تحقیق، درباره موضوع این مقاله، امید است این کار بتواند گامی هر چند کوچک در جهت پیشبرد ادبیات بحث عرفی شدن به شمار آید.
واژه‌های کلیدی: توسعه، عرفی شدن، مدرنیزاسیون، ایران
- رابطه معرفت و جامعه در اندیشه دکتر علی شریعتی
دکتر غلامرضا جمشیدیها / حسین اژدری‌زاده
چکیده: این جستار در پی ارائه نظریات شریعتی درباره نحوه ارتباط معرفت و جامعه است. بدین منظور، پس از مرور کلیات، شامل: مقدمه، بیان مسئله، پرسش‌های مسئله، پیش‌فرض‌ها، پیشینه و چارچوب نظری، بر محور پنج مؤلفه عمق تعیّن، درجه تعیّن، سطح تعیّن، عامل مسلّط در تعیّن و آماج (موضوع) تعیّن، مطالب را عرضه می‌کند. پایان‌بخش این جستار تحقیقی، نتیجه‌گیری و ارزیابی مطالب آورده شده است.
واژه‌های کلیدی: معرفت، جامعه، تعیّن، شریعتی، دین‌پژوهی، آسیب‌شناسی، جامعه‌شناسی معرفت، تعیّن اجتماعی معرفت
- روش شناخت اجتماعی در قرآنفاطمه امین‌پور
چکیده: شناخت و روش شناخت اجتماعی، از موضوعات مهم و اساسی در حوزه علوم اجتماعی است که در دوره‌های مختلف تاریخی از گذشته تاکنون رویکردهای مختلفی درباره آن وجود داشته است. یکی از دسته‌بندی‌های روش‌شناختی، تقسیم روش به روش‌شناسی بنیادین و روش‌شناسی کاربردی است که انواع مختلف روش شناخت اجتماعی را می‌توان در ذیل آن قرار داد. در این گونه‌شناسی، روش‌شناسی بنیادین، که به مبانی هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی ناظر بوده و به صورت بنیادین روش‌شناسی اجتماعی را مد نظر قرار می‌دهد، مبنای بحث در این مقاله واقع می‌شود. در علوم اجتماعی با سه روش بنیادین اثباتی، تفهمی و رئالیسم انتقادی سروکار داریم. هر یک از این روش‌ها از مبانی هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی خاصی بهره گرفته، با یکدیگر در تقابلند. قرآن نیز به علت برخورداری از مبادی هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی ویژه خویش از یک روش بنیادین «رئالیسم توحیدی» بهره می‌گیرد. ویژگی‌های خاص اندیشه قرآن، روش‌شناسی قرآنی را از مکاتب روش‌شناختی مدرن متمایز می‌سازد. قرآن هستی را دارای دو بعد مادی و معنوی دانسته، آن را یک‌پارچه و با محوریت خداوند حکیم معرفی می‌کند. همچنین سرنوشت انسان و کمال نهایی وی را در میزان قرب الهی می‌داند.
قرآن به همه ابزارهای حسی، عقلی و وحیانی مرجعیت می‌بخشد؛ اما مرجعیت آنها را در چارچوب مبانی خویش می‌پذیرد. همه چیز در اندیشه قرآن، به خداوند ارتباط پیدا می‌کند. قرآن از همه رویکردهای تبیینی و توصیفی، خرد و کلان، تجربی، تفهمی و انتقادی برخوردار می‌شود؛ اما آنها را در چارچوب توحید و مبتنی بر یک عقبه الهیاتی بازتعریف می‌کند. این، ویژگی ممتاز روش‌شناسی قرآن است که روش‌های سکولار از آن بهره‌ای نمی‌برند و به علت چنین فقر معرفتی، با تکیه بر یک ابزار، سایر ابزارها را نفی می‌کنند. همچنین روش‌شناسی قرآن، به علت بهره‌گیری از ابزار وحی، قابلیت‌های افزون‌تری را نسبت به روش‌های مدرن دارد؛ از جمله، امکان فهم و درک عمیق‌تر واقعیت اجتماعی و دست‌یابی به ضرورت‌ها و باید و نبایدهای اجتماعی بیشتری در آن.
واژه‌های کلیدی: هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی، روش‌شناسی بنیادین، روش اثباتی، روش تفهمی، رئالیسم انتقادی
- غلبه نگاه کارکردی به دین؛ عامل تقویت دین یا زمینه‌ساز عرفی شدن در جامعه ایران؟
محمد داوری
چکیده: محققان عوامل متعددی را در سطوح مختلف برای احتمال عرفی شدن جامعه ایران، مطرح کرده‌اند. یکی از عواملی که در حوزه دین می‌تواند احتمالِ روند عرفی شدن در جامعه ایران را تقویت کند، «غلبه نگاه کارکردی به دین» است. با تشکیل حکومت دینی و دخالت دین در عرصه‌های مختلف زندگی، برخی از دینداران برای نشان دادن مفید بودن دین و نیز حفظ و جلب مخاطبان، در رقابت با سایر مسلک‌ها، به معرفی کارکردی دین، به‌ویژه کارکردهای این‌جهانی آن که برای همگان محسوس و قابل درک است، رو می‌آورند. غلبه این نگاه، در تبیین و تحلیل دین می‌تواند درنهایت، اصالت ذاتی دین را با تردید روبه‌رو سازد و زمینه را برای حضور رقیب‌هایی که با تحمیل هزینه کمتری، توان برآوردن این کارکردها را دارند، فراهم سازد و درنهایت به تضعیف دین و زمینه‌سازی برای عرفی شدن جامعه بینجامد. بنابراین، دقت در نگاه کارکردی به دین، برای کاهش این اثر منفی، ضروری به نظر می‌رسد. حفظ هدف اصلی دین و تمرکز بیشتر در معرفی دین، بر اهداف اخروی آن، با توجه به تعالیم دینی و تفکیک کارکردهای اخروی و دنیوی هر یک از دستورهای دینی، از اثرگذاری این عامل بر روند عرفی شدن جلوگیری می‌کند.
واژه‌های کلیدی: دین، کارکرد دین، عرفی شدن، نهادهای اجتماعی، دینداران، احکام دین
- تحلیلی جامعه‌شناختی از علت تداوم رویکرد پوزیتویستی به علوم انسانی در ایران و.. سید محمدتقی موحد ابطحی
چکیده: تحقیقات انجام شده نشان از آن دارد که رویکرد پوزیتویستی، بر نظام آموزشی و پژوهشی کشور حاکم است. از سوی دیگر ادعا شده است که رویکرد پوزیتیویستی، از یک‌سو با معارف اسلامی تعارض دارد و از سوی دیگر نتوانسته است مسائل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و... کشورمان را حل کند. شواهد موجود حاکی از آن است که با وجود گذشت بیش از سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مطرح شدن مکرر مشکلات موجود در نظام علمی و تحقیقاتی کشور و اقدامات انجام شده برای مقابله با رویکرد غالب و جانشینی رویکرد دینی و بومی به علوم، به‌خصوص علوم انسانی و اجتماعی، هنوز این مشکل به قوت خود باقی است. این مقاله می‌کوشد با تحلیلی جامعه‌شناختی و با تکیه بر رویکرد ترکیبی ساخت و عامل، به این دو سؤال پاسخ دهد که:
الف) چرا با گذشت بیش از سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و حساسیت‌هایی که به حضور رویکرد پوزیتیویستی در جامعه علمی وجود داشته است، هنوز این نگاه به علم در کشور سیطره دارد؟
ب) با وجود اقداماتی که به‌ویژه در سه دهه اخیر در زمینه تولید علم دینی و بومی انجام شده است، چرا هنوز چنین فعالیت‌هایی در کشور به ثمر ننشسته است؟
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که در خوش‌بینانه‌ترین حالت، بازتولید تلقی پوزیتیویستی از علم در فضای آموزشی، پژوهشی، برنامه‌ریزی و اجرایی کشور، نه به صورت آگاهانه و با قصد و نیت توسط نظام حاکم، بلکه به صورت ناآگاهانه و از طریق عمل در ساختارهای موجود انجام می‌گیرد و از سوی دیگر، مواجهه صرفاً فلسفی با بحث علم دینی و بومی و بی‌توجهی به ابعاد جامعه‌شناختی و سیاست‌گذاری آن، مانع عمده بر سر راه شکل‌گیری علم دینی در کشور است.
واژه‌های کلیدی: علم دینی، پوزیتیویسم، تحلیل جامعه‌شناختی، رویکرد ترکیبی ساخت و عامل
نظر شما :