نشست نقد و بررسی کتاب «روانشناسی دین از دیدگاه ویلیام جیمز» در سرای اهل قلم برگزار شد
نشست نقد و بررسی کتاب «روانشناسی دین از دیدگاه ویلیام جیمز» در حالی برگزار شد که نویسنده این اثر معتقد به استفاده از جنبه‌های مثبت پراگماتیسم(عمل‌گرایی) در استفاده از نظریه ویلیام جیمز بود.
به گزارش واحد خیبر روابط عمومی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به نقل از خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، حجت‌الاسلام‌والمسلمین‌دکتر مسعود آذربایجانی، نویسنده کتاب «روانشناسی دین از دیدگاه ویلیام جیمز»، دکتر ملیحه صابری، مدرس حوزه فلسفه و دین و سپیده باطبی، دبیرنشست‌های روانشناسی سرای اهل قلم در این برنامه حضور داشتند.
در ابتدای این نشست، سپیده باطبی، دبیر نشست درباره زندگی‌نامه مطرح شده ویلیام جیمز در این نوشتار توضیح داد: ویلیام جیمز سال 1842 تا 1910 می‌زیست و از مهمترین چهره‌های روانشناسی آمریکا به شمار می‌رفت. وی منادی روانشناسی کارکردی‌ست و درباره تله‌پاتی، ذهن خوانی و احضار روح فعالیت زیادی داشت که البته بسیاری از روان‌شناسان آمریکایی به دلیل توجه زیاد او به پدیده‌های غیبی، از او انتقاد کرده‌اند. ویلیام جیمز در روانشناسی مکتبی ایجاد نکرد، زیرا او روانشناسی را نوعی توضیح واضحات می‌دانست، البته جیمز به شکل بارزی در رشد کارکردگرایی موثر بود.
باطبی با اشاره به این که نخستین کتاب روانشناسی ویلیام جیمز با عنوان «اصول روانشناسی» منتشر شده است، توضیح داد: وی نخستین فردی است که آزمایشگاه روانشناسی دایر کرد و بیست سال پایانی عمرش را صرف اصلاح نظام فلسفی خود کرد تا زمانی که به عنوان فیلسوف رهبر شهرت یافت و کتاب «انواع تجارب مذهبی» را منتشر کرد.
در ادامه، دکتر آذربایجانی، نویسنده این اثر با تاکید بر این که انگیزه اصلی تالیف این نوشتار، احساس نیاز شدید جامعه به مباحث روانشناسی دینی بود، یادآور شد: از آنجایی که جامعه ما مبتلا به پدیده‌های دینی و آمیخته به آن است، روانشناسی نمی‌تواند از دین غفلت کند. روانشناسی دین علمی میان رشته‌ای است که به بررسی دین از منظر روانشناسی مبادرت دارد. علمی که بیش از صد سال از عمرش نمی‌گذرد و جیمز یکی از افرادی‌ست که در زمینه تجربه دینی از بنیانگذاران این رشته محسوب می‌شود.
قائم‌مقام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه «جیمز» را یکی از اندیشمندانی که دارای جایگاه علمی بالایی است، توصیف کرد و اظهار داشت: برای نمونه استاد شهید مطهری پیش از انقلاب اسلامی در بحث بررسی‌های دینی در کتاب‌های خود بیش از سی مورد به آثار ویلیام جیمز ارجاع داده‌اند. بنابراین دلیل عمده تالیف این نوشتار ضرورت پرداختن به روانشناسی دین در جامعه از نظر ویلیام جیمز بود. مقدمه این نگاشته درباره روانشناسی دین، تاریخچه، اهمیت آن و همچنین گزارش مفصلی از مباحث شخصی، آثار، مبانی و روش‌شناسی جیمز است.
وی متن کتاب را شامل پنج محور کلی چیستی دین و دینداری، خواستگاه دین و منشا دینداری، تحلیل ایمان و تجربه دینی و آثار دینداری، دانست و یادآور شد: در مجموع این کتاب حاصل پژوهش با موضوعات مختلفی است که در آن نوآوری در مباحث گوناگون مانند واژه‌شناسی دین، تعریف دین، بررسی نظریات درباره دینداری، جایگاه ضمیر غیر هوشیار و بررسی نظریه اراده معطوف به باور درباره ایمان و داوری جیمز، بررسی عرفان از دیدگاه جیمز و تاثیر داروهای روان‌گردان در دین، در نظر گرفته شده است.
در ادامه، دکتر ملیحه صابری نجف‌آبادی، مدرس دانشگاه با اشاره به این که دیدگاه‌های جیمز، جدید و تامل برانگیزند، تصریح کرد: البته جنبه‌های روانشناسی کتاب بیشتر از مباحث فلسفی آن است، «جیمز» در این کتاب عواطف دینی را بر دیدگاه‌های جهان‌شناسی و هستی‌شناسی مقدم دانسته و تعریف مشخصی از دین ارایه کرده است.
وی اظهار داشت: جیمز در نظریات خود معتقد است که همه رهبران دینی افرادی‌اند که به لحاظ روانی مشکل داشته و بیمارند و البته باید درباره آنها تاسف خود را ابراز کنیم. نویسنده این کتاب نیز به نقد نظریه جیمز درباره رهبران دینی پرداخته، اما در بخشی از کتاب تناقض‌گویی در مباحث جیمز و نمایانگر نشدن اعتقاد مثبت یا منفی وی درباره رهبران دینی مشهود است.
سپس دکتر آذربایجانی با اشاره به این که برخی از عبارات و جملات جیمز به جنبه‌های شناختی دین اشاره دارند، گفت: دو نکته مهم در بحث چیستی نظریه دینی در این کتاب مورد توجه قرار گرفته است، دین از نظر جیمز امری شخصی، نه نهادینه شده است. به این معنا که جیمز به دین کلیسا و مسجد توجه‌ای نکرده، بلکه دین شخصی فرد در خلوت را مدنظر قرار داده که البته این نوع دین شخصی هم در این کتاب نقد شده است.
دکتر آذربایجانی با تاکید بر این که ویلیام جیمز در این نوشتار از هر نوع عبارت دینداری استفاده کرده است، گفت: از دریچه نگاه جیمز عدهای از افراد دیندار، دینداریشان با روش‌های عقلی و متعارف صورت رایج دارد و عدهای دیگر داوری معنوی را محور فعالیت‌های خود قرار می‌دهند.
وی در پاسخ به سوال دبیر نشست مبنی بر این که آیا پراگماتیسم یا عمل‌گرایی در ارزشیابی مسایل دینی کارکرد دارد یا خیر؟ پاسخ داد: این نوشتار می‌کوشد با مسایل دینی برخورد اعتدالی داشته باشد، البته برخی دانشمندان به کلی روش عمل‌گرایی را رد کرده‌اند و هیچ دیدگاه مثبتی به آن ندارند، اما در این کتاب جنبه‌های مثبت پراگماتیسم مورد توجه قرار گرفته است.
عضو هیات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پاسخ به این سوال که «آیا نظریه پراگماتیسم محدود به شرایط محیطی و عقلی بشر است یا در مباحث ماورالطبیعه نیز کاربرد دارد» پاسخ داد: البته میان موارد محیطی و پدیده‌های ماورالطبیعی باید تفکیک قایل شد، زیرا در بعد معرفت‌شناختی نمی‌توان به ملاک پراگماتیسمی اکتفا کرد.
در ادامه دکتر ملیحه صابری با تاکید بر توصیف ناهنجاری که جیمز در رهبران دینی مشاهده کرده است، اظهار داشت: این تعبیر درست نیست و این مساله از سوی نویسنده کتاب نیازمند نقد بیشتری بود. در زمینه تجربه دینی نیز توصیفات مختلفی از دیدگاه فلاسفه به عمل آمده که از سوی فلاسفه ایرانی کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، برای نمونه از ابن عربی که دارای تقدم فلسفی‌ست کمتر یاد شده است. همچنین در بخشی از کتاب درباره اثر داروها و مشروبان الکلی و ابراز رفتارهای تجربی بحث شده که جیمز از آن به عرفان تعبیر کرده است، این مساله نیز به بحث بیشتری از سوی نویسنده نیاز دارد.
سپس دکتر آذربایجانی با اشاره به این که یکی از مباحث مهم کتاب داروهای روان‌گردان است، آیا مصرف داروهای روان‌گردان حالات مختلفی را به انسان می‌دهد یا خیر، درباره این که این مساله از سوی محققان روانشناس و عرفای گذشته مورد تایید قرار گرفته است، گفت: برای نمونه شیخ اشراق مطرح کرده است که در صورت ارتفاع موانع بدنی در نفس انسان به انوار آسمانی دست می‌یابد. بنابراین هر فردی که ضعفی در قوایش احساس کند، قابلیت حالات را دارد. این احوالات در سخنان ابن سینا، ملاصدا و شیخ اشراق نیز بیان شده‌اند. اما مبحث دوم این است آیا این حالات انسان را به حقایق می‌رساند و مطالبی که انسان در این حالات به زبان می‌آورد، واقعیت دارد؟ ویلیام جیمز این مساله را تایید کرده اما در این کتاب مبحث جیمز مورد نقد قرار گرفته و از جهت روانشناسی بررسی می‌شود.
در ادامه دکتر صابری دنیای امروز را زمانه کم توجهی به مباحث روانشناسی دین دانست و جای طرح بسیاری از مشکلات روانشناسی دین را در عرصه فرهنگی خالی برشمرد و توضیح داد: البته در دیدگاه‌های ویلیام جیمز نیز کم‌کاری‌هایی مشاهده می‌شود. طرح مباحث رهبران دینی جیمز در کتاب‌هایشان نمایشگر این امر است که دیدگاه جیمز جامع نیست و باید مورد نقد قرار گیرد. با وجود آن که رویکرد او به دین جذاب بود، باید باتوجه به جنبه‌های مکتوب در دین اسلام و مقایسه با آثاری چون نهج‌البلاغه بررسی شود.
دکتر آذربایجانی در حاشیه سخنان خود با اشاره به اوج عزلت‌گزینی دین در قرون نوزده و اوایل قرن بیست، اظهار داشت: بسیاری از بزرگان و نویسندگان ایرانی به آثار جیمز استناد کرده‌اند، برای نمونه اقبال لاهوری در کتاب خود به سخنان جیمز اشاره کرده است. ویلیام جیمز در یکی از مطالب خود گفته است؛ همان‌گونه که دوربین عکاسی برای تصویربرداری نیازمند باز شدن دیافراگم است، در زمینه ارتباط با عالم غیب و ماورطبیعت نیز باید دیافراگم (به معنای دعا و نیایش دینی) باز باشد. که این امر نشانده اعتقاد واقعی جیمز به ماورالطبیعه است.
نشست نقد و بررسی کتاب «روانشناسی دین از دیدگاه ویلیام جیمز» عصر روز شنبه 28 فروردین‌ماه) با حضور کارشناسان این حوزه در سرای اهل قلم برگزار شد.
نظر شما :