پنجاه و هشتمین شماره فصلنامه علمی- پژوهشی «روش شناسی علوم انسانی» منتشر شد.

پژوهشگاه حوزه ودانشگاه پنجاه و هشتمین شماره از فصلنامه علمی-پژوهشی روش شناسی علوم انسانی، سال پانزدهم، بهار 1388 را منتشر کرد. عناوین و چکیده مقالات این شماره به شرح زیر می باشد:

- روش‌شناسی عمومی نظریه‌پردازی (دکتر حسن دانائی فرد)
چکیده: نظریه‌های متعددی در باب چگونگی نظریه‌پردازی ارایه شده‌اند. روش‌شناسی دوبین اولین روش‌شناسی منسجم در این حوزه محسوب می‌شود. نظریه‌پردازی به عنوان تخیل نظام‌مند اثر کارل وایک، روش عمومی نظریه‌پردازی لین‌هام، چرخه‌ی نظریه‌پردازی کارلایل و کریستنسن و مدل نظریه‌پردازی ون دی ون از جمله‌ی آثار دیگر در حوزه‌ی نظریه‌پردازی هستند. عشق به روش در این روش‌شناسی‌ها، جدای از نظریه‌ی‌ کارل وایک، نظریه‌پردازی را در چنبره‌ی محدودیت‌های سخت اثبات پژوهشی قرار داده است. ترس از تولید نظریه، در رشته‌ی مدیریت، حاصل این محدودیت‌هاست. چگونه می‌توان با رعایت دغدغه‌های روش‌شناسانه در این حوزه اظهار نظر کرد؟ مؤلف با نقد روش‌شناسی‌های موجود در زمینه‌ی نظریه‌پردازی، نوعی روش‌شناسی عمومی نظریه‌پردازی ارایه داده است که مدعی است می‌تواند جسارت نظریه‌پردازی را در افراد ارتقا دهد. این روش‌شناسی از برخی عناصر روش‌شناسی‌های قبلی استفاده کرده؛ اما کلیتی متفاوت از آنها ارایه می‌دهد. پس از ارایه‌ی چارچوب روش‌شناسی، نمونه‌هایی از نظریه و گونه‌شناسی‌های تدوینی بر اساس این روش‌شناسی مطرح خواهد شد.

واژه‌های کلیدی: تئوری‌پردازی، نابهنجاری علمی، تخیل نظام‌مند، تئوری غیر منتظره، تئوری غنی، ابطال‌پذیری

- جایگاه رئالیسم و ابزارگرایی در روش‌شناسی علم اقتصاد (وحید مقدم، دکتر محمد واعظ برزانی)

چکیده: رئالیسم علمی هدف تحقیق علمی را کشف حقیقت می‌داند؛ در مقابل، ابزارگرایینظریه‌ها را صرفاً ابزارهایی مفید می‌داند که برای نظم بخشیدن به داده‌ها و پیش‌بینی ساخته شده‌اند. مهم‌ترین چالش این دو، نزاع بر سر هویت‌های مشاهده‌ناپذیری است که نظریه‌ها جعل کرده‌اند. به نظر رئالیست‌های علمی، این هویت‌ها واقعاً وجود دارند و همان گونه عمل می‌کنند که نظریه‌های جعل‌کننده‌ی آنها می‌گویند؛ اما از نظر ابزارگرایان، اظهار نظرهای دانشمندان در مورد هویت‌های مشاهده‌ناپذیر را نمی‌توان صادق یا کاذب دانست. در علم اقتصاد نیز مباحث ابزارگرایی و رئالیسم جریان دارند؛ اما بر خلاف فلسفه‌ی علم، رویکردها مقابل یکدیگر نبوده، به دوره‌های زمانی متفاوتی تعلق دارند؛ همچنین ابزارگرایی و رئالیسم اقتصاد متفاوت از ابزارگرایی و رئالیسم علمی در فلسفه‌ی علم هستند. رئالیسم علمی، بر خلاف ابزارگرایی، تا دهه‌های اخیر، جایی در روش‌شناسی علم اقتصاد نداشت. از حدود دو دهه‌ی پیش، دو برنامه‌ی رئالیستی متفاوت با نوشته‌های دو پرچم‌دار اصلی آن، اوسکالی ماکی و تونی لاسْن، وارد ادبیات روش‌شناسی اقتصاد شدند. در این مقاله چالش‌های موجود در این زمینه بررسی می‌شود.

واژه‌های کلیدی:  روش‌شناسی اقتصاد، رئالیسم علمی، ابزارگرایی، رئالیسم انتقادی، اوسکالی ماکی، تونی لاسْن

- دیدگاه معناشناختی در باب ساختار نظریه‌های علمی (هادی صمدی)

چکیده: مقاله‌ی حاضر هفت بخش دارد. در بخش اول، مقدمه‌ای در مورد رویکرد معناشناختی ارایه می‌شود. بخش دوم به تفاوت‌های رویکردهای سنتی و معناشناختی اشاره می‌کند. در رویکرد معناشناختی، مدل‌ها نقشی اساسی دارند. جوهر اصلی این دیدگاه این است که نظریه‌ها چیزی بیشتر از مجموعه‌ای از مدل‌ها نیستند و بنا بر این، شاخصه‌ی نظریه‌ها و فهم اینکه آنها چگونه جهان را بازنمایی می‌کنند، در صورتی که چنین کنند، به مفهوم مدل وابسته است. در بخش سوم، به نقش مدل‌ها در این رویکرد اشاره شده و در بخش چهارم، به معرفی دو شاخه‌ی معروف‌تر رویکرد معناشناختی یعنی ساختارگرایی و حالت ـ ‌فضا پرداخته می‌شود. بخش پنجم به این موضوع  می‌پردازد که بر خلاف تصور رایج در مورد غیر واقع‌گرایانه بودن دیدگاه معنایی می‌توان همانند فیلسوفانی نظیر ساپی و گی‌یر تعبیری واقع‌گرایانه از این رویکرد داشت. بخش ششم به نقدهایی که به رویکرد معناشناختی وارد آمده، و بخش آخر به برخی رویکردهای جایگزین اشاره می‌کنند

واژه‌های کلیدی: نظریه، مدل، رویکرد معناشناختی، رویکرد نحوی، ساختارگرایی، حالت ـ فضا، واقع‌گرایی

- فلسفه‌ی اسلامی؛ امکان و وقوع آن (دکتر رضا اکبریان)

چکیده: فلسفه اسلامی به چه معناست؟ آیا پدید آوردن فلسفه اسلامی ممکن است؟ آیا فلسفه اسلامی در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی تحقق یافته است؟ در متون دینی اسلام به وضوح مضامین بسیاری درباره خدا، جهان و انسان وجود دارد که هر چند به زبان فلسفی بیان نشده‌اند، اما می‌توان آنها را به صورت فلسفی تقریر کرد و از آنها برای پدید آوردن اصول و نظریات فلسفی جدید استفاده نمود. فلسفه‌ای که با بهره‌گیری از معارف اسلامی ساخته می‌شود، باید در مقام تأسیس، تبیین و داوری به ملاکها و موازین روش‌شناختی عقلی تن بسپارد. چنین فلسفه‌ای تنها در صورتی معقول و مقبول تلقی می‌شود که از بوته داوری عقلی سرفراز بیرون آید. از سوی دیگر آشنایی با آراء فیلسوفان مسلمان، بررسی سیر تحولات آن و مقایسه آن با آراء فلاسفه یونان نشان می‌دهد فلسفه اسلامی در تاریخ فلسفه و در جهان اسلام تحقق یافته است. در این مقاله با نشان دادن نوآوری‌های تنی چند از فلاسفه اسلامی و تلاش آنها برای بهره گیری از معارف اسلامی و همسو کردن نظام فلسفی خود با اندیشه‌های اسلامی، نشان داده شده است که فلسفه اسلامی نه تنها ممکن بلکه امری تحقق یافته است.

واژه‌های کلیدی: فلسفه اسلامی، فلسفه یونانی، معارف اسلامی، مقام کشف، مقام داوری

- مدیریت اسلامی؛ رویکرد فقهی ـ اجتهادی (دکتر علی نقی امیری)

چکیده: با توجه به مطالعات گسترده‌ای که در زمینه‌ی مدیریت اسلامی صورت گرفته و در عین حال، پراکندگی، تکرار، فقدان قاعده‌مندی و الگو، مدل و تئوری جامع درباره‌ی مطالعات مدیریت اسلامی، رفع این خلأ و انجام نوعی دسته‌بندی از ادبیات موجود ضروری به نظر می‌رسد. این مقاله تلاش می‌کند با مرور مباحث موجود و تلاش هایی که در مورد مدیریت اسلامی صورت گرفته، رویکردهای مختلف را شمرده، یکی از رویکردهای غالب این زمینه را تشریح نماید. در راستای تبیین مفهوم مدیریت اسلامی، رویکردهای مختلفی موضوعیت یافته‌اند که یکی از مهم‌ترین آنها رویکرد فقهی‌ـ‌اجتهادی است. مبنای تحلیل این مقاله بیان نظریاتی است که مبتنی بر روش فقهی به مدیریت اسلامی ارائه شده‌اند. در رویکرد فقهی‌ـ‌اجتهادی، بر اساس مراجعه به متون اسلامی و با توسل به روش نقلی، به استنباط بایدها و نبایدها در مدیریت موجود به عنوان یک واقعیت و یک اصل پذیرفته شده، اقدام می‌شود؛ به عبارت دیگر، با توجه به مفهوم فقه تلاش می‌شود نظریاتی بررسی شوند که  مدیریت اسلامی  را در قالب مدیریت فقهی ارایه کرده‌اند.

واژه‌های کلیدی: رویکرد، علم، فقه ـ ‌اجتهاد، اسلام، مدیریت، علم دینی، مدیریت اسلامی

- نقد و بررسی سرمشق‌های نظری مردم‌شناختی و جامعه‌شناختی از فرهنگ (دکتر شهلا باقری)

چکیده: تحلیل مفاهیم مورد استفاده در علوم،‌ یکی از فعالیت‌های جدی در حوزه روش‌شناسی و فلسفه علم است. در این مقاله، برای کسب بصیرت نظری از موقعیت فرهنگی جامعه، به سرمشق‌های نظری (پارادایم) در جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی پرداخته شده است. این مقاله با کند و کاوی در مورد مفهوم فرهنگ و با بهره‌مندی از مطالعه‌ی مقایسه‌ای و مدل‌هایی که از پارادیم‌ها مشتق می‌شوند، انجام شده است. با الهام از نظریه‌ها و مفاهیم جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی، دو گروه اساسی از مفاهیم در انسان‌شناسی و سه گروه پایه در جامعه‌شناسی شناسایی شدند. فرضیه‌ی عمومی مقاله این است که مفهوم فرهنگ در پارادایم جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی متفاوت است. در اولین گام، به دلیل رابطه‌ی انسان با خود، سایر انسان‌ها و خداوند، مفهوم عالی از فرهنگ را به دست آورده‌ایم که دو بعد اساسی دارد: «داخلی ـ ذاتی» و «خارجی ـ رفتاری». در این رابطه، «معنای معنوی از فرهنگ در رابطه‌ی انسان با خداوند»، هدف اصلی مفهوم‌سازی انتقادی ما را شکل داده است.

واژه‌های کلیدی: سرمشق نظری (پارادیم)، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، نقد و بررسی مفهوم فرهنگ

- ارایه‌ی روشی برای محاسبه‌ی پایایی مرحله‌ی کدگذاری در مصاحبه‌های پژوهشی (حمزه خواستار)

چکیده: میزان پایایی یک پژوهش علمی از مهم‌ترین شاخص‌های تأیید آن پژوهش است. اندازه‌ی بالای پایایی، در یک پژوهش (اغلب بالاتر از شصت درصد) به این معناست که چنانچه همان تحقیق، در زمان‌های دیگر انجام گیرد یا افراد دیگری آن را انجام دهند، نتایج مشابهی خواهد داشت. اگرچه کدگذاری داده‌های مصاحبه یکی از مهم‌ترین فرایندها، در پژوهش‌های سازمانی و پیمایش افکار عمومی است، مطالعات اندکی در مورد شیوه‌ی محاسبه‌ی پایایی کدگذاری‌ها مشاهده می‌شوند. در مقاله‌ی حاضر، به موضوع پایایی کدگذاری‌ها، در مصاحبه‌های پژوهشی پرداخته و روشی برای محاسبه‌ی پایایی این مرحله ارایه شده است. محققان می‌توانند با استفاده از روش پیشنهادی، میزان پایایی بازآزمون (شاخص ثبات) و بین دو کدگذار (شاخص تکرارپذیری) را در مصاحبه‌های پژوهشی محاسبه کنند.

واژه‌های کلیدی: مصاحبه، شاخص پایایی، پایایی بازآزمون، پایایی بین دو کدگذاری