فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 51

علمی - تخصصیعلمی - تخصصی
صاحب امتیاز: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
مدیر مسئول: علیرضا اعرافی
سردبیر: دکتر سید حمیدرضا حسنی
قائم‏مقام سردبیر: سید محمدتقی موحد ابطحی

  
چکیده مقالات شماره 51


رسالت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و استراتژی جدید فصلنامه (سرمقاله)
سردبیر

همانطور که در سرمقاله‌های پیشین اشاره شد، فصلنامه حوزه و دانشگاه همسو با برنامه استراتژیک پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مبتنی بر ارائه رویکردی اسلامی به علوم انسانی و اجتماعی، از تابستان سال گذشته، سیاست‌ جدیدی را در زمینه گسترش و تعمیق مباحث فلسفی و روش‌شناختی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی و به منظور تمهید و بسترسازی تولید علوم انسانی اسلامی و همسو با نیازهای بومی در پیش گرفته است. خداوند را شاکریم که با حمایت‌های بی‌دریغ اساتید و پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی، اینک پنجمین شماره تخصصی فصلنامه با عنوان «روش‌شناسی علوم انسانی» به عنوان تنها نشریه تخصصی فعال در زمینه فلسفه و روش‌شناسی علوم انسانی و اجتماعی در جامعه علمی کشور منتشر می‌گردد.
در سرمقاله شماره پیشین بر این نکته پای فشردیم که می‌بایست به چگونگی ترسیم و تدوین مدلی موفق و کارآمد از علم دینی اندیشید؛ مدلی که به لحاظ معرفت‌شناختی، فلسفی و کلامی از پیش‌فرض‌های مقبول و قابل دفاعی برخوردار باشد. به این منظور، سیاست‌ آتی فصلنامه حوزه و دانشگاه در راستای محورهای زیر متمرکز خواهد گردید تا با فراهم آوردن بستری برای طرح دیدگاه‌های موافق و مخالف در این زمینه، ابهام‌های موجود در این عرصه را رفع و زمینه دست‌یابی به بهترین راه‌کار نظری معقول و قابل دفاع و از حیث عملی راه‌گشا و کارآمد را فراهم آورد.
محورهای یاد شده عبارتند از:
1.  معناشناسی و چیستی علوم انسانی: در این محور و از دل این بحث، ضمن تبیین چیستی علوم انسانی به معنای عام، در مرتبه بعد، تبیین چیستی علوم انسانی دینی و اسلامی مدّ نظر است. بحث از تفاوت علوم انسانی و طبیعی نیز در راستای همین محور، قابل طرح است.
2.  وجودشناسی علوم انسانی: در این محور، ضمن وجودشناسی علوم انسانی به معنای عام، وجودشناسی علوم انسانی دینی و اسلامی مدّ نظر است.
3.  پیش‌فرض‌ها و مبادی علوم انسانی: در این محور، تبیین پیش‌فرض‌ها و مبادی  معرفت‌شناختی، منطقی و روش‌شناختی، وجودشناختی، فلسفی و متافیزیکی، کلامی و بالاخره پیش‌فرض‌های علم‌شناختیِ علوم انسانی به معنای عام، و علوم انسانی دینی مدّ نظر است.
4.  فرایند تولید علوم انسانی: در این محور، ضمن تبیین فرایند تولید علوم انسانی، مباحث مربوط با «منبع‌شناسی» و «روش‌شناسی» در علوم انسانی مدّ نظر است.
5.  تبیین فرایند تولید علم دینی: در این محور، تبیین امکان و ضرورت علم دینی، چیستی علم دینی، تبیین ساختار و اجزای علم دینی، چیستی روش علم دینی و بالاخره تبیین چیستی منابع نظریه‌های علم دینی، مورد نظر است.
6.  ارائه نمونه‌هایی برای نظریه علم دینی
7.  بررسی اعتبار معرفت‌شناختی فراورده‌های علوم انسانی: در این محور، تبیین اعتبار معرفت‌شناختی فراورده‌های حاصل از علوم انسانی به معنای عام و نیز فراورده‌های حاصل از علوم انسانی دینی مدّ نظر است.
8.  تبیین تفاوت‌های علوم انسانی دینی با علوم انسانی و علوم طبیعی رایج
9.  بررسی و تبیین معیار سنجش مدل‌های پیشنهادی علم دینی
10. بررسی کارایی مدل‌های پیشنهادی علم دینی
11. بررسی پارادایم‌های علوم انسانی و سنجش و مقایسه آنها؛در این محور، بررسی چیستی پارادایم، نظریه، مدل، تبیین روابط آنها و مباحث مربوط به نظریه‌پردازی در علوم انسانی مورد نظر می‌باشد.
12.  بررسی مدل‌های گوناگون در علوم انسانی؛ در این محور، مدل‌های گوناگون در علوم انسانی معنای عام و در علوم انسانی دینی مورد نظر می‌باشد. ارائه نمونه‌هایی از این مدل‌ها و نیز تبیین و بررسی معیار سنجش مدل‌ها نیز در این محور مدّنظر است.
13.  بررسی پارادایم علم دینی
14.  مباحث مربوط به علم و دین
15.  بررسی علوم انسانی و نیز تحقق علم دینی در طول تاریخ تمدن اسلامی.
نکته قابل ذکر در باره محورهای پیش‌گفته این است که این محورها می‌توانند از نقطه‌نظرهای تاریخی، توصیفی، تحلیلی، سنجشی و انتقادی و نیز نظریه‌پردازانه مورد بررسی قرار گیرند. در باب تفصیل موضوعات مذکور در آینده بیش‌تر سخن خواهیم گفت.
فصلنامه حوزه و دانشگاه در نظر دارد پس از تدوین ویژه‌نامه‌ای در موضوع «فلسفه و روش‌شناسی مدیریت و مطالعات سازمانی»، که فراخوان آن در همین شماره آمده است، از سال آینده با پشتیبانی اساتید و پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی، رویکرد‌های پیش روی و ارائه شده در محورهای پیش‌گفته را مطمح نظر قرار دهد، باشد که در پرتو این تعاملات علمی، بهترین راه برون‌رفت از چالش‌های موجود در این عرصه علمی نمایان گردد و رسالتی که پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و این فصلنامه بر عهده دارند، محقق شود. از این رو از همین فرصت استفاده کرده، از اساتید و پژوهشگران علاقمند به این مباحث درخواست می‌کنیم تا با ارسال مقالات پژوهشی خود در محورهای یاد شده، فصلنامه را در پیشبرد اهداف مورد نظر، یاری دهند.

کاستی‌های معرفت‌شناسی و روش‌شناسی در مقالات پژوهشی روان‌شناسی در ایران
دکتر حسین لطف‌آبادی

چکیده
این مقاله براساس مطالعات و یافته‌های پژوهشی است که به منظور بررسی روش‌شناسی پژوهش‌هایی است که در حوزه روان‌شناسی در ایران اجرا شده و نتایج آنها در مقالات علمی ـ‌ پژوهشی مجلات روان‌شناسی در ایران انتشار ‌یافته است. در این مقاله‌ هفت موضوع زیر مورد بررسی قرار گرفته است:
1.  مفهوم مبانی معرفت‌شناسی و روش‌شناسی پژوهش در روان‌شناسی؛
2.  توضیح مختصر روش‌های کمّی و کیفی و ترکیبی در پژوهش‌های روان‌شناسی؛
3.  اهمیت تحلیل و ارزیابی مقالات علمی در بهبود آموزش روش تحقیق و پژوهش در روان‌شناسی؛
4.  توضیح روش تحلیل محتوا؛
5.  تحلیل محتوای مقالات علمی مجلات روان‌شناسی ایران؛
6.  تفسیر و ارزیابی نمونه‌هایی از تحقیقات روان‌شناسی در ایران با تأکید بر روش‌شناسی پژوهش؛
7.  بحث و نتیجه‌گیری.

نقدی روش‌شناسانه بر مقیاس‌های سنجش دینداری در ایران
دکتر بابک شمشیری

چکیده
روش‌شناسی سهم به‌سزایی در انجام مطالعات دارد. اتخاذ روش علمی درست موجب اعتبار نتایج به‌دست‌ آمده، و اشتباه در آن، منجر به استنتاج‌های غلط یا جهت‌گیری نادرست خواهد شد. روش‌شناسی نیز در خلأ شکل نمی‌گیرد، بلکه وابسته به دیدگاه‌های هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی پژوهشگر است.
در این مقاله، پاره‌ای از ملاحظات روش‌شناسی در تهیه مقیاس‌های سنجش دینداری، مورد بررسی قرار گرفته است. این ملاحظات مشتمل بر مبانی نظری حاکم بر روش‌های پژوهشی، نقش نظریه در پژوهش، منطق انتخاب روش تحقیق و در نهایت، موارد مربوط به طراحی و ساخت پرسش‌نامه می‌باشد. بخش بعدی مقاله، به بررسی انتقادی مقیاس‌های ایرانی تهیه‌شده در حوزه سنجش دینداری می‌پردازد. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد که مواردی از قبیل اشتباه در مرحله استنتاج و تفسیر نتایج، ارایه تصویری غلط از مفاهیم دینی، تحمیل دیدگاه‌های مکاتب روان‌شناسی غربی بر مفاهیم اسلامی و سرانجام منتهی نشدن نتایج تحقیقات به ‌نظریه یا الگوهای جدید، از عمده‌ترین اشکالات این‌گونه مطالعات می‌باشند.

روش‌شناسی اقدام‌پژوهی و کاربرد آن در پژوهش‌های علوم رفتاری
دکتر احمد عابدی
علیرضا شواخی
بتول جعفری هرندی

چکیده
اقدام‌پژوهی از رویکردهای مهم در پژوهش‌های کیفی به‌شمار‌ می‌رود. در این رویکرد، پژوهشگر یا مرجع تغییر و تحوّل، مسأله یا مشکل را شناسایی می‌کند و برای حل مشکل یا ایجاد تغییر، به‌طور دقیق اطلاعاتی را جمع‌آوری می‌کند و سپس به اقدام مناسب مبادرت می‌ورزد و از نتایج اقدام ارزیابی به عمل ‌می‌آورد. به‌همین دلیل، اقدام‌پژوهی به‌عنوان روشی برای رشد کارکنان در حین خدمت شناخته شده است. در مقاله حاضر، اقدام‌پژوهی تعریف می‌شود و سپس سیر تکامل آن، ویژگی‌ها و محاسن آن بررسی و بیان می‌گردد. آنگاه به کاربرد آ‎ن در علوم رفتاری پرداخته می‌شود.

از ساختار‌گرایی تا پسا‌‌ساختارگرایی
دکتر سید صادق حقیقت

چکیده
ساختارگرایی با تکیه بر اصولی همانند کل‌گرایی، سعی در کشف ساختار در پس واقعیت اجتماعی، سرایت قواعد زبانی به فعالیت‌های اجتماعی، حل نظام‌های فرهنگی با تقابل‌های دوگانه، بی‌اعتنایی به تاریخ و زمان، نفی سوژه‌محوری، قیاس‌ناپذیری ساختارها، مطالعه هم‌زمان ساختارها و توجه به عمق ساخت‌ها نسبت به روساخت‌ها در دو مکتب فرانسوی (ساختارهای زبانی) و آمریکایی (ساختارهای اجتماعی) شناخته شده است. ساختارگرایی و پساساختارگرایی در وجهه انتقادی از فاعل شناسا (سوبژه) و تاریخ‌گرایی اشتراک دارند. در گذار از ساختارگرایی به پساساختارگرایی، که به بیانی گذار از مدرنیسم به پسامدرنیسم هم بود، ویژگی‌های زیر قابل اشاره است: زبان، به عنوان یک رسانه غیرشفاف، واقعیت را شکل می‌دهد، و پدیده‌ای اجتماعی و جایگاهی برای مبارزه سیاسی تلقی می‌شود، سوژه‌ها در منشا خود اجتماعی هستند، و به نقش گفتمان و متن توجه جدی می‌شود.

مردم‌نگاری
دکتر مرتضی منادی

چکیده
مردم‌نگاری، هم به‌عنوان شیوه جمع‌آوری اطلاعات (انواع مشاهده)، هم به عنوان یک روش تحقیق (مجموعه نگرش کیفی و تحلیلی نسبت به یک موضوع تحقیق خاص) و هم به‌عنوان یک نظریه (مجموعه نظام خاصی که یک موضوع را در چهارچوب آن بتوان تحقیق کرد) مطرح است.
این روش بیش‌تر در رشته انسان‌شناسی و در روش‌های کیفی رشته‌های علوم اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از این روش در مورد تعدادی از موضوع‌ها که با ابزاری مانند پرسش‌نامه یا حتی مصاحبه‌های مستقیم امکان‌پذیر نمی‌باشد، به پژوهشگر امکان می‌دهد تا موضوع را بسیار عمیق و دقیق شناسایی کند. این شناختِ موضوع اعم از مثبت (بررسی مراسم ازدواج) یا منفی (بررسی مراحل اعتیاد) برای جامعه مفید خواهد بود.

نظام پژوهشی پیش‌رو (زادگی یا پروردگی)
دکتر حسین خنیفر

چکیده
طرح نظام پژوهشی پیش‌رو در جوامع جهان، به ویژه پس از سال 1970، رهیافتی جدید در علوم انسانی و علوم پایه تلقی گردید. یکی از معیارهای سنجش کشورها درباره میزان پیشرفت یا ایستایی، داشتن نظام‌های تحقیقاتی بالنده و نظریات نوین و محصولات علمی است. مقوله زایش یا پردازش، از قدمت تاریخی پیش از میلاد مسیح برخوردار است؛ ولیکن در دهه‌های اخیر، شتاب بیش‌تری یافته است که از علل اساسی آن، ابراز وجود کشورها و ترقی‌خواهی ملت‌ها و پیدایش جامعه اطلاعاتی است. در این مقاله سعی شده، با محوریت مقوله زادگی و پروردگی، به بستر اصلی این مسأله، یعنی وجود یک نظام پژوهشی پیش‌رو و غیر مُقلد صِرف پرداخته شود و ضرورت تحوّل و طراحی چنین نظامی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. در ضمن، در این مقاله به عوامل مختلف فرهنگی، زیربنایی، ساختاری و زمینه‌ای لازم نیز اشاره گردیده که با رویکرد بومی‌نگر، تمهیدات و راه‌کارهای عملی برای تسرّی نظام پاینده و بالنده مطرح شده است. تمهیدات اساسی و خاستگاه‌های سه‌گانه فکری ناظر بر این مدعا نیز عرضه شده و در نهایت، راه‌کار‌هایی نیز پس از استنتاج از بحث ارایه گردیده است.

روش‌شناسی هابرماس؛ الگویی برای علوم انتقادی
ابوالفضل مرشدی

چکیده
این مقاله شرحی است بر روش‌شناسی یورگن هابرماس. در این مقاله چگونگی گذر وی از اثبات‌گرایی و عقل‌گرایی انتقادی کارل پوپر بررسی خواهد شد. هم‌چنین تلاش هابرماس برای ارایه عقلانیتی عام و جامع از طریق توصیف علایق سه‌گانه بشری و ارتباط این علایق با سه نوع دانش، یعنی علوم طبیعی، علوم تـاریخی ـ هرمنوتیکی و علوم انتقادی، تبیین خواهد شد و در پایان، چگونگی بهره‌گیری هابرماس از هرمنوتیک گادامر و روانکاوی فروید برای پی‌ریزی این علوم و ترسیم وظایف و مرز هر یک شرح داده می‌شود.