حجت‌‌الاسلام سعیدی‌‌روشن تشریح کرد: سابقه دیرینه معناشناسی در مطالعات اسلامی

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به نقل از خبرگزاری ایکنا؛ کتاب «معنا، واقع و صدق در گزاره‌‌های دینی» جدیدترین پژوهش حجت‌‌الاسلام محمدباقر سعیدی روشن، دانشيار گروه قرآن‌پژوهي پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است که با همکاری انتشارات سمت روانه بازار نشر شده است. به منظور آشنایی بیشتر با محتوای این کتاب گروه اندیشه خبرگزاری ایکنا با نویسنده به گفت‌‌وگو پرداخته است.

حجت‌‌الاسلام سعیدی‌روشن بیان کرد: معناشناسی و تفسیر متون فلسفی، دینی و حقوقی، وابستگی عمیقی با ماهیت معنا و یا اصطلاحا معنای معنا دارد. وقتی که داریم در مورد یک مفهوم، واژه، جمله، عبارت و یا به عبارت فنی‌‌تر، یک واحد زبانی تأمل می‌‌کنیم که ببینیم معنای آن واحد زبانی چیست، یک سؤال عمیق‌‌تر و ریشه‌‌ای‌‌تر به وجود می‌‌آید و آن هم اینکه اصلا معنا چیست.

معناشناسی نوعی مطالعه پسینی

سعیدی‌روشن تصریح کرد: در حقیقت کتاب معنا، واقع و صدق مربوط به این مسئله و مربوط به معنای معنا و چیستی و ماهیت معنا است. به عبارت دیگر می‌‌توان گفت که نوعی مطالعه پیشینی در مورد معنا و هستی‌‌شناسی معنا محسوب می‌‌شود، همچنان که معناشناسی نوعی مطالعه پسینی در مورد معنای زبانیِ واحدهای زبانی است و معرفت‌‌شناسیِ معنا یا معنای پسینی، طبیعتاً مبتنی بر آن بنیاد اصلی است که معنای معنا چیست. اینکه آن معنا در مورد یک واحد زبانی چیست و از کجا نشئت می‌‌گیرد.

وی در ادامه بیان کرد: این سنخ از مطالعه، هم فلسفه زبان و هم معناشناسی فلسفی نامیده می‌‌شود و بخشی از این کتاب در ارتباط با تبیین و تحلیل این مسئله است. البته در تبیین این مسئله، مقدماتی چیده شده که ببینیم شناخت ماهیت معنا چیست که معنا مرتبط با زبان هست. سپس دیدگاه‌‌ها و سابقه‌‌ای که در این زمینه وجود داشته، یعنی سابقه زبان‌‌شناسی که مسئله معنا مهم‌‌ترین بخش از زبان‌‌شناسی است، مطرح شده است.

معنا مهم‌‌ترین مسئله زبان‌‌شناسی

دانشيار گروه قرآن پژوهي پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: به این معنا که اگر مطالعات و پژوهش‌‌های زبان‌‌شناس را بررسی کنید، می‌‌بینید که بخش قابل توجهی از این مطالعات مربوط به معنا است و معنا از این لحاظ مهم‌‌ترین مسئله زبان‌‌شناسی محسوب می‌‌شود. لذا مباحث مربوط به مباحث معناشناسی در سنت اسلامی و در زبان‌‌شناسی ناظر به زبان شناسی نوین، به عنوان مقدمه بحث مطرح شده و بعد در مورد نظریه‌‌های معنایی و دیدگاه‌‌های معاصر در ارتباط با معنا، این دیدگاه‌‌ها مرور شده و به اینجا منتهی شده که ماهیت فلسفی معنا از دید خود ما چیست که اجمال دیدگاه من این است که معنا متصوَر ذهنی ما از هویت و واقعیات نفس‌‌الامری است که نیاز به تبیین مفصلی دارد. یعنی معنا ناظر به واقعیت‌‌ها است و با واقعیت‌‌ها در طیفی وسیع اعم از واقعیت‌‌های فیزیکی، متافیزیکی و حتی واقعیت‌‌های اعتباری و جعلی در ارتباط است که اینها نیز معنا دارند.

سعیدی روشن در ادامه بیان کرد: واقعیت‌‌های جعلی نیز معنا دارند و به عبارت دیگر، معنا داشتن اعم از واقعیت داشتن است و این معنا ناظر به واقعیت‌‌ها است. وقتی می‌‌گوییم معنای یک چیز، یعنی واقعیتی، ولو جعلی وجود دارد. فرضا سیمرغ را داریم که یک معنایی در ذهن ما در این زمینه به وجود می‌‌آید، گرچه که مصداق خارجی، فیزکی و واقعیت بیرونی نداشته باشد، اما معنایی از آن به ذهن ما می‌‌آید. پس معنا متصوَر ذهنی ما از آن هویت است. هویت نیز دامنه واقعیات را فراتر فرض کرده و یک نگاه فلسفی به معنا است.

وی تصریح کرد: سپس این بحث مطرح شده است که ظرف وجودی معنای زبانی کجا است. اینکه این ظرف، واژه است، عبارت است یا جای دیگری بحث شده است. وقتی ذهن ما با واقعیات و با طیف گسترده واقعیات رو به رو می‌‌شود و آنها را درک می‌‌کند از آنها مفهوم‌‌سازی می‌‌کند. این که بیان کردم این سنخ از معناپژوهی، معناشناسی پیشینی است، به این اعتبار بود. یعنی ما درکی از واقعیات پیدا می‌‌کنیم و بعد مفهومی برای آن می‌‌سازیم. البته در زبان‌‌های مختلف متناسب با جوامع مختلف زبانی، لغات مختلفی پدید می‌‌آید، اما انسان‌‌ها به صورت فطری و طبیعی اینطور هستند که از مدرکات خود مفهومی می‌‌سازند که اعم از مدرکات فیزیکی یا مدرکات عقلانی یا متافیزیکی و یا حتی اعتباریات است.

معنا متصوَر ذهنی ما از واقعیات است

سعیدی روشن در ادامه ضمن تبیین معنای واقع در عنوان این کتاب بیان کرد: با توجه به آن تعریف و نگاه فلسفی که نسبت به معنا داریم که معنا متصوَر ذهنی ما از واقعیات است، ناچار بودیم که تبیینی نسبت به واقعیت و دامنه واقعیات داشته باشیم که در این بخش از کتاب مطرح شده است. بحث اصلی ما چون مربوط به گزاره‌‌های دینی است، واقع‌‌گرایی و واقع‌‌داری و یا واقع‌‌نداری گزاره‌‌های دینی در این جا بحث شده است که گزاره‌‌ها و مفاهیم دینی، ناظر به واقعیات هستند. این نوع مسائل در اینجا مورد بررسی قرار گرفته است.

[معنا متصوَّر ذهنی از هویت است/سابقه دیرینه معناشناسی در مطالعات اسلامی]

وی تصریح کرد: در ادامه نیز می‌‌رسیم به اینکه واقعیاتی داریم و همچنین درکی از آنها هم وجود دارد، اما ممکن است سوالی پیش آید که راه اثبات آن واقعیات چیست؟ آیا ما راهی داریم برای اثبات آن واقعیات یا خیر؟ که بخش دیگری از کتاب مربوط به صدق است که این بحث نیز نوعی مطالعه معناپژوهی است، اما در اینجا ما معنا را از لحاظ ارتباط با خارج بحث می‌‌کنیم. به عبارت دیگر یافته ذهنی و مفهوم ذهنی خودمان را با خارج و با بیرون از ذهنمان می‌‌سنجیم و این سنخ معناپژوهی، معناپژوهی منطقی نامیده می‌‌شود.

این پژوهشگر حوزه دین در ادامه بیان کرد: در اینجا نوعی بررسی داشتیم که مشخص شود، صدق در ارتباط با گزاره‌‌های مختلف با چه معیاری مورد مطالعه قرار می‌‌گیرد. ما گزاره‌‌های مختلفی داریم و به این پرداخته‌‌ایم که صدق به تناسب گزاره‌‌های مختلف چگونه است و راه اثبات یا همان راه صدقِ گزاره‌‌ها، چطور طی می‌‌شود تا می‌‌رسیم به گزاره‌‌های دینی که آیا امکان فهم یقینی از اینها داریم یا خیر. همچنین سنخ گزاره‌‌های دینی تحلیل شده و ملاک و مناط صدقِ گزاره‌‌های دینی هم مورد ارزیابی قرار گرفته است و بخش آخر هم مربوط به معناشناسی منطقی است.

وی تصریح کرد: این بحث‌‌ها نیز مقدمه و یا پیش‌‌فرض‌‌هایی منطقی و فلسفی برای مرحله دیگر است که ما در متون حقوقی، فلسفی و دینی با آنها مواجه هستیم که معنای یک عبارت، جمله و مفهوم را پیدا کنیم. آن بحث‌‌ها مبتنی بر این مفروضات و پایه‌‌ها است و اگر تکلیف خودمان را در اینجا روشن کنیم که معنا چیست و چطور می‌‌توان آن را اثابت کرد، در معناشناسی که معرفت‌‌شناسی معنا و یا معناشناسی پسینی تعبیر می‌‌شود، به تعبیر بنده کار آسان‌‌تر خواهد شد. یعنی تعیین موضع در معناشناسی متون دینی، فلسفی و حقوقی مبتنی بر چارچوب‌‌های نظری است که در واقع در اینجا اتخاذ کرده‌‌ایم.

سعیدی روشن در ادامه افزود: همانند همه نظریه‌‌ها و پژوهش‌‌های علمی، نظریه‌‌ها مبتنی بر چارچوب‌‌هایی هستند. معناشناسی فلسفی و منطقی برای ما و یا برای هر جست‌‌وجوگری در هر نحله فکری، چارچوب‌‌های نظری تحقیق در معناشناسی متون حقوقی و فلسفی تلقی می‌‌شود.

وی با اشاره به سابقه طرح این مباحث بیان کرد: معناسناشی یا معناپژوهی در غرب اینطور است که در دوره معاصر، حدودا در ۷۰ سال اخیر اهمیت زیادی پیدا کرده است که در کتاب نیز مورد توجه قرار گرفته است. طبیعتا این سنخ مطالعات در دوره معاصر، به زبان‌‌شناس معروف یعنی «سوسور» برمی‌‌گردانند که بنیاد ساختارگرایی را تاسیس کرد.

سابقه دیرین معناشناسی در مطالعات اسلامی

سعیدی روشن تصریح کرد: برای ما مسلمانان، با لحاظ سنت مطالعاتی اندیشمندان مسلمان، معناشناسی سابقه دیرین دارد و علوم زبانی، یا زبان‌‌شناسی و علوم ادبی، اعم از علوم بلاغی و زبان‌‌شناسی به مفهوم عام، تفسیر قرآن و همین طور اصول فقه اسلامی که جزو علوم تأسیسی مسلمانان بود را داریم. ما مفاهیم و مفروضات فراوانی در ارتباط با معنا و مسائل معنایی و به اصطلاح مقوله‌‌بندی آنها را داریم، همچنان که پیش از دوران مسلمانان نیز نوعی نگاه فلسفی یا منطقی در ارتباط با معنا بوده است، اما بعد از دوران اسلامی این مطالعات و مفروضات برای مسلمانان متفاوت شده است.

وی در ادامه افزود: بنابراین برای ما در ارتباط با تفسیر متون دینی، ابن بحث‌‌ها سابقه بیش از هزار ساله دارد. بخشی از کتاب نیز در ارتباط با همین بحث است که البته به اختصار و با ارجاع به منابع بدان پرداخته شده است و اشاره شده که مواد و مصالح مباحثی که در معناشناسی معاصر مطرح می‌‌شود، پیشینه‌‌اش در کجای سنت مطالعات اسلامی یافت می‌‌شود. معناشناسی، اهمیت خاصی در جنب هرمنوتیک و تحلیل گفتمان پیدا کرده و جا دارد که اندیشمندان مسلمان با اهتمام به این مسائل بنگرند.

گفت‌‌وگو از مرتضی اوحدی