عقلانیت، وجه تمایز تمدنی سیره اجتماعی امام رضا(ع) است

حجت‌الاسلام دکتر رمضان محمدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار قدس آنلاین می‌گوید: سلوک اجتماعی یعنی تعامل کنشگر با دیگران از لوازم انفکاک ناپذیر زندگی اجتماعی است و آن رفتاری است که فرد در جامعه به سبب برخوردهایی که با دیگران دارد انجام می‌دهد. این رفتارها باید از یک انسان کامل الگو بگیرد. طبعاً الگوگیری در رفتارهای اجتماعی از امام رئوف به عنوان یک انسان کامل می‌تواند راه صحیح زندگی مؤمنانه و سعادت‌بخشی را پیش روی همه انسان‌ها قرار دهد.

او بیان می‌کند: در رفتارهای اجتماعی امام رضا(ع) چه در سطح روابط جمعی و چه در سطح روابط فردی، گاه در قالب قواعد و توصیه‌های اخلاقی و هنجاری، گاه از طریق تعلیم و تربیت و تقویت باورهای دینی و اخلاقی، گاه در قالب امر به معروف و واکنش به رفتارهای دیگران و گاه از طریق برنامه ریزی‌ها و سیاست‌گزاری‌های کلان اجتماعی قابل توجه است، اما به طور کلی پایه و اساس رفتارهای اجتماعی و تعامل آن حضرت را با دیگران بر اساس رعایت حقوق افراد، شکوفایی و رشد استعدادها و بهره‌وری صحیح و عادلانه افراد از امکانات جامعه و تقویت همبستگی اجتماعی صورت گرفته است.

این استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان می‌کند: امام رضا(ع) در رفتارهای اجتماعی فردی با تمام مدارج عالی که داشت، بسیار ساده و متواضع و تعاملاتش با مردم بدون تکلف و سختی و به قولی بسیار مردمی بود. هرگز کسی را سرزنش نمی‌کرد. آنچه را برای خود نمی‌پسندید برای دیگران نیز نمی‌پسندید، هرگز به کسی ستم روا نمی‌داشت و از گفتن سخن زشت دور بود و مردم را با لقب زشت صدا نمی‌زد و در کار بیهوده وارد نمی‌شد. آن حضرت در روابط اجتماعی بسیار مدارا می‌کرد، خیر خواه مردم بود و پیوسته غم و اندوه را از دیگران دور می‌کرد.

حجت‌الاسلام محمدی به مهمترین مبانی رفتارهای اجتماعی امام(ع) که رفتارهای آن را مشحون از حکمت کرده است نیز اشاره کرده و تشریح می‌کند:از جمله مبانی رفتارهای اجتماعی در سیره حضرت(ع) تاکید بر عقلانیت  است. اصولاً  عقلانیت، وجه تمایز تمدنی سیره اجتماعی امام رضا(ع) با سیره‌های اجتماعی دیگر است. اصولاً تمدن‌های غربی فاقد این نگاه عقلانی می‌باشد و تأکید کمتری بر عناصر عقلانیت شده است به همین خاطر  سیره اجتماعی امام(ع) دارای ویژگی‌هایی مانند قابلیت محاسبه، کارآمدی، قابلیت پیش بینی، منطقی بودن و کلی بودن است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه می‌افزاید: گذشته از آن هر عقل سلیمی این را می‌پذیرد که الگوی اجتماعی باید همجنس مردم باشد و آنچه مسلم است مهمترین بخش تبلیغی یک رهبر بخش تبلیغ عملی او است که از برخورد او در جامعه حکایت می‌کند. این الگو و اسوه بودن، تنها در صورتی ممکن است که دارای همان غرائز و احساسات روحی، و همان ساختمان جسمی باشد و گرنه اگر به مانند فرشته پاک باشد و از همه غرایز انسانی مبرا باشد، هیچ گاه نمی‏تواند برای انسان ها سرمشق باشد. بنابراین امام(ع) با تمام مدارج عالی معنوی و علمی که داشت با بردگان غذا می‌خورد و با آنان می‌نشست.

رمضان محمدی تاکید می‌کند: ارج نهادن به حقوق انسانی، در رفتارهای اجتماعی از جمله مبانی رفتارهای اجتماعی در سیره امام رضا(ع) است. رفتارهای اجتماعی امروز مردمان مملو از تبعیض میان مردمان است اما آن امام همام، بر این باور بود که انسان‌ها بندگان خدایند و منشأ کمال الهی ایشان، ارتباط با خداوند و دست‌یابی به فضیلت‌های انسانی است و ملاک برتری افراد بر یکدیگر، نه رنگ، نژاد، سرمایه و جایگاه اجتماعی، بلکه ارتباط با خداوند است. اباصلت می‌گوید: به امام رضا(ع) عرض کردم: مردم می‌گویند: «شما مردمان را بندگان خود می‌شمارید» امام(ع) ضمن اینکه این سخن را ادعا و اتهام برشمرد، فرمود: «اگر مردمان بردگان ما هستند، ما آنان را از چه کسی خریده‌ایم؟» از این رو، هیچ‌گاه امام رضا(ع) به غلامان و بردگان خود بد نگفت؛ بلکه هنگامی که سفره انداخته می‌شد، همه غلامان و خادمان، حتی دربان و میرآخور را به سفره غذا می‌نشاند و خود در کنار آنان می‌نشست. از عبدالله بن صلت نقل شده که: «من در سفر امام رضا(ع) به خراسان، در خدمت ایشان بودم. دستور فرمود که سفره غذا را پهن کنند. در کنار سفره ایشان، تمام غلامان آن حضرت از سیاهان و غیر آنها گرد آمدند. من به آن جناب عرض کردم: فدایت شوم. کاش برای اینها سفره جداگانه‌ای انداخته می‌شد. امام(ع) فرمودند: پروردگار ما، یکی است و پدر و مادر ما هم یکی، و پاداش همه بر اساس کردار است.

این کارشناس تاریخ اسلام عنوان می‌کند: هرگز اتفاق نیفتاد که امام رضا(ع) در سخن گفتن به کسی جفا کند. هر که با او گفت‌وگو می‎کرد، کلامش را قطع نمی‌ کرد و فرصت می‎‌داد تا آخرین سخن خود را بگوید. اگر کسی حاجتی نزد او می‌آورد، در صورت امکان او را مأیوس نمی‌کرد. ندیدم در حضور کسی پایش را دراز کند و تکیه بزند. سراغ ندارم که به غلامانش ناسزا بگوید. ندیدم آب دهان را به زمین بیندازد و با صدا و قهقهه بخندد، بلکه تنها تبسم می‎‌کرد.

او توضیح می‌دهد: با عنایت به اینکه مطابق سیره امام رضا(ع) انسان‌ها از نظر حقوق جامعه و رعایت شرف انسانی، نسبت به هم برتری ندارند، ایشان مراعات کرامت انسانی نسبت به پیروان ادیان و فِرَق مختلف را نیز مد نظر قرار داده و رفتار آن حضرت با آنان، عادلانه، عاقلانه و مبتنی بر انصاف، انسانیت و مهرورزی بود. برای مثال یاسر، خدمت‌گزار امام(ع) می‌گوید: «از نیشابور نامه‌ای به این مضمون به مأمون رسید که مردی زرتشتی، هنگام مرگ وصیت کرده تا ثروت فراوانی را که از او باقی مانده، میان فقرا و بینوایان تقسیم کنند. قاضی نیشابور، آن اموال را میان مسلمانان تقسیم کرده است. امام رضا(ع) در پاسخ به سؤال مأمون در این خصوص فرمود: زرتشتیان برای بینوایان مسلمان وصیت نمی‌کنند. نامه‌ای به قاضی نیشابور بنویس تا همان مقدار از مالیات مسلمانان بردارد و به بینوایان زرتشتی بدهد».

این کارشناس تاریخ اسلام با بیان اینکه مهرورزی و مراعات اخلاق از دیگر امور مهم و مبنای رفتارهای تمدن ساز در سیره اجتماعی امام(ع) است، خاطرنشان می‌کند: در آخر آیات سوره توبه آمده است که رسول خدا(ص) از رنج و درد مردم به رنج می‌افتاد. امام رضا(ع) وسایر ائمه(ع) نیز چنین بودند و از رنج و درد مردم رنجور و ناراحت می‌شدند. از این رو مهروزی سرلوحه دستورات امام بود و افراد را به آن دعوت می‌کرد و خود نیز برترین و بیشترین مهرورزی‌ها را در جامعه نسبت به مردم انجام می‌داد. اخلاق مهروزی امام رضا(ع) در مسائل اجتماعی در راستای حیات معقول انسانی و تمدن‌ساز بود. نگاه‌های عمیق به مسائل اجتماعی و راه‌های بلند مدت برای حل مشکلات و مسائل اجتماعی از نگاه‌های امام به مسائل اجتماعی بود و هرگز نگاه احساسی و سطحی به مسائل جامعه نداشت از همین رو، ایشان با مردم ارتباطی نزدیک برقرار کرده و با آنها انس می‌گرفت و منزل آن حضرت، معمولاً محل رفت‌وآمد مردم بود و اقشار مختلف با ایشان هم سخن می‌شدند. بر اساس شهادت تاریخ، امام رضا(ع) هیچ‎‌گاه کسی را به دیده تحقیر مورد خطاب قرار نداده و محبت خود را از اطرافیان دریغ نمی‌داشت. چهره گشاده و متانت و مهربانی که از ایشان فراوان دیده می‌شد، سبب شده بود که مردم بدون مشکل و واسطه، آن امام(ع) را ملجأ خویش دانسته و مشکلات خود را با ایشان در میان بگذارند.

مدیر گروه تاریخ اسلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پایان می‌گوید: امام علی بن موسی الرضا(ع) محبت و اظهار دوستی نسبت به مردم را نیمی از عقل معرفی کرده است. در برخی ادعیه‌ای که از حضرت رسیده، خواهان بخشش، رحمت و خیرخواهی برای مردم بوده است از جمله، ایشان چنین دعا فرموده‌اند:« ای خدای کریم، از تمام مردان و زنان مؤمن که از مشرق تا مغرب زمین به سر می‌برند، درگذر و آنان را بیامرز.» به همین جهت است که در  زیارت‌نامه آن حضرت را با این عبارات مورد اشاره قرار می‌دهیم «السَّلَامُ‏ عَلَی‏ الْإِمَامِ‏ الرَّئُوف‏؛ سلام و درود بر پیشوای با رأفت و مهربان».

منبع: http://qudsonline.ir/news/757596/