دلایل جامعه‌شناسانه در محبوبیت شهدای خدمت

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، حجت‌الاسلام دکتر «محمد داوری» در گفت‌وگو با خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، ضمن تسلیت به مناسبت شهادت آیت‌الله «سید ابراهیم رئیسی» و هیات همراه، به ادای احترام اقشار مختلف به آن بزرگواران اشاره و در پاسخ به پرسشی در مورد این سرمایه اجتماعی عظیم که در پی شهادت شهدای خدمات متبلور شد، اظهار کرد: قبل از هرچیز باید مفهوم سرمایه اجتماعی را بررسی کنیم تا به خوبی نمایان شود که این حضور چه تأثیر و جایگاه مهم و شگرفی دارد.

استادیار پژوهشکده علوم اجتماعی پژوهشگاه حوزه دانشگاه ادامه داد: سرمایه اجتماعی عبارت است از مجموعه‌ای از مفاهیم مانند اعتماد، هنجارها و شبکه‌هایی که سبب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینه اعضای یک اجتماع می‌شود و در نهایت منافع متقابل آنان را تأمین و به عنوان هنجار غیررسمی همکاری میان افراد و نهادهای یک جامعه را ارتقا می‌بخشد.  

وی با اشاره به ابعاد سرمایه اجتماعی افزود: مولفه‌هایی نظیر اعتماد، مشارکت سیاسی، مشارکت و رهبری مدنی، پیوندهای اجتماعی غیررسمی، بخشش و روحیه داوطلبی، مشارکت مذهبی، عدالت در مشارکت مدنی، تنوع معاشرت‌ها و دوستی‌ها به عنوان ابعاد سرمایه اجتماعی شناخته می‌شوند، برای مثال در پیام مقام معظم رهبری) مدظله‌العالی)، درباره رئیس جمهور فقید به مواردی اشاره شده است که به نوعی مؤلفه‌های موجود در جامعه و مرتبط با آن شهید بزرگوار را نشان می‌دهد که به ترتیب عبارت‌اند از: ۱.درگذشت شهادت گونه؛ ۲. عالم مجاهد؛ ۳. رئیس جمهور مردمی؛ ۴. رئیس جمهور باکفایت و پُرتلاش؛ ۵. رئیس جمهور و خادم الرضا (علیه السلام). ۶. اتفاق حادثه ناگوار در اتنای یک تلاش خدمت‌رسانی؛ ۷. انسان بزرگوار و فداکار؛ ۸.تلاش بی وقفه در خدمت به مردم، کشور و اسلام  ۹. رئیس جمهوری که خستگی نمی شناخت؛ ۱۰. خدمتگذار صمیمی، مخلص و باارزش؛ ۱۱. همراهی درگذشت شهادت گونه ایشان با درگذشت شهادت گونه امام جمعه محبوب و معتبر و وزیر خارجه مجاهد و فعال و استاندار انقلابی و متدین.  

حجت‌الاسلام داوری ادامه داد: در واقع عناصری که این مشارکت عظیم را رقم زد، با دقت کامل و در عین اختصار در بیانیه تسلیت مقام معظم رهبری بیان شده است که هر کدام از آنها عاملی جهت مشارکت حداکثری مردم بوده است، از جمله نوع مرگ که از آن به «درگذشت شهادت گونه» تعبیر شده که برگرفته از آیه قرآن کریم است که می فرماید: «وَمَنْ یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُرَاغَمًا کَثِیرًا وَسَعَةً وَمَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَی اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا» (و هر که در راه خدا هجرت کند در زمین اقامتگاه ‌های فراوان و گشایش ها خواهد یافت و هر کس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پیامبر (ص) او از خانه‌ اش به درآید سپس مرگش در رسد پاداش او قطعا بر خداست و خدا آمرزنده مهربان است).

این پژوهشگر گفت: با توجه به آنچه که اشاره شد برای کسی که با مرگ شهادت‌گونه از دنیا می رود، تکریم خاصی توسط مردم شکل می‌گیرد که برخاسته از قداست فرهنگ ایثار و شهادت است؛ در مورد مساله اخیر نیز درگذشت شهادت‌گونه آیت‌الله رئیسی، حین سفری رخ داد که با هدف کم کردن مشکلات مردم و کسب رضایت خداوند انجام شده بود؛ لذا چنین مواردی برای آحاد جامعه در جهت تکریم شخص بعد از درگذشت اثرگذار است.

استادیار پژوهشکده علوم اجتماعی پژوهشگاه حوزه دانشگاه گفت: نکته دیگری که ذیل برگزاری این مراسم تشییع و حضور عظیم مردم شاهد هستیم، اهمیت و جایگاهی است که ملت برای «عالِم مجاهد» قائل‌اند، همین مساله نیز در تبلور سرمایه اجتماعی بسیار تاثیرگذار است چراکه احترام به عالِم به ویژه آنکه به عنوان فردی مجاهد در راه خدا معرفی شده است، در تقویت این سرمایه اجتماعی تاثیرگذار است، از سوی دیگر مجاهد در نگاه مردم، بار معنایی ارزشمندی را به دنبال دارد که اطلاع از این مورد، زمینه را برای تکریم شخص در قالب حضور در مراسم بزرگداشت و تشییع را به دنبال دارد؛ همانطور که ما در مراسم های مربوط به مجاهد بزرگ سردار سلیمانی (رحمه الله علیه)، شاهد بودیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در بخش دیگری از مباحث خود «مردمی بودن» آیت‌الله رئیسی را به عنوان یکی از مولفه‌های مهم در جهت این تکریم عظیم برشمرد و در ادامه به ارتباط مردمیِ شهیدِ جمهور با اقشار مختلف در جهت رفع مشکلات آنان اشاره کرد و افزود: آن شهید مسایل مردم را از جهت مدیریتی و قانونی رصد می‌کرد و  از سوی دیگر بر کم‌کاری‌هایی که بعضا در این مسیر دیده می‌شد نظارت داشت؛ او از مشکلات مردم آگاهی داشت، قوانین مشکل‌ساز را می‌شناخت و در رفع این قوانین که برخی موارد به مانعی در جهت  خدمت‌رسانی به مردم تبدیل شده بودند، تلاش می‌کرد.

وی، ضمن اشاره به کفایت و پرتلاش بودن آیت‌الله رئیسی و هیات همراه اظهار کرد: در اینجا منظور از کفایت به این معناست که شهید جمهور با توجه به تجربیاتی که در مراحل قبلی از مسئولیت‌ها کسب کرده بود کفایت لازم را برای این پست خطیر دارا بود و تلاش فراوانی داشت که این مسئولیت را به نحو شایسته به انجام برساند، از سوی دیگر آیت‌الله رئیسی، در واقع مدیری جهادی بود که در عین توانایی لازم برای مدیریت، همواره در کنار مردم و با تلاش فراوان و خستگی ناپذیر فعالیت می کرد.

حجت‌الاسلام داوری ادامه داد: از سوی دیگر خادم الرضا(ع) بودن و انتساب به علی بن موسی‌الرضا (ع) یکی دیگر از ویژگی‌هایی بود که سبب شد مردم در مراسم تشییع آیت‌الله رئیسی مشارکت وسیعی داشته باشند، انتساب وی به امام رضا(علیه السلام) به عنوان تولیت آستان قدس رضوی و فعالیت‌های مردمی او در دوران این مسئولیت و نیز ابراز وعشق و محبت شخصی به مقام ولایت امام رضا(علیه السلام) که در رفتار ایشان مشهود بود، این سمت سبب می‌شد که محبان اهل بیت برای تکریم چنین شخصی به میدان بیایند و درعین احترام به چنین شخصیتی، علاقه قلبی خود را به امام هشتم(علیه السلام) در این موارد نشان دهند.

این پژوهشگر در بخش دیگری از مباحث خود به ویژگی‌های دیگر شهید آیت‌الله رئیسی از جمله فداکاری آن شهید اشاره کرد و گفت: او انسان بزرگوار و فداکاری بود که همواره در مواقع مختلف این ویژگی‌اش متبلور می‌شد و از چشم مردم پنهان باقی نماند؛ از سوی دیگر موقعیت حادثه‌ای که برای آن شهید رخ داد در این تکریم عظیم اثرگذار بود چراکه این اتفاق حین خدمت‌رسانی رخ داد، در واقع احساس مردم این بود که درگذشت شهادت‌گونه رئیس‌جمهورشان در هنگام خدمت به آنان بوده و نه در بستر.

تلاش بی‌وقفه برای کشور

استادیار پژوهشکده علوم اجتماعی پژوهشگاه حوزه دانشگاه ادامه داد: مساله دیگر تلاش بی وقفه برای خدمت به مردم، کشور و اسلام است که در روحیه شهید رئیسی وجود داشت، در واقع جامع الاطراف بودن در خدمت‌رسانی را می‌توان در مورد آن شهید به کار برد، این بدان معناست که شهید جمهور هم مصالح عمومی کشور و هم مصالح مردم را در نظر داشت، یعنی برای جلب نظر فوری مردم از مصالح بلندمدت کشور غافل نبود و در عین حال با توجه به آموزه‌های اسلام و تقویت دین، سعی در رفع مشکل مردم داشت.

وی افزود: می‌توان اینگونه تحلیل کرد که همه فعالیت‌های شهید رئیسی در راستای اعتلای اسلام آن هم از طریق خدمت به مردم و کشور حاصل می‌شد و مهمتر اینکه او هیچگاه از این تلاش بی‌وقفه احساس خستگی نمی‌کرد و گلایه ای در این خصوص نداشت، امام صادق (ع) در حدیثی می‌فرماید: «کسی که کاری از مردم را به عهده بگیرد و او درب محل کار خود را روی مردم باز کند، پرده ها و موانع را کنار بزند و با دقت به فکر اصلاح امور مردم باشد، بر خداوند است که روز قیامت او را در امان قرار دهد و به بهشت برد». 

حجت‌الاسلام داوری، با بیان اینکه شهید جمهور خدمتگذار صمیمی، با ارزش و مخلص بود، خاطر نشان کرد: این ویژگی‌ها یعنی او همه فعالیت‌هایی را که برای مردم، کشور و اسلام انجام می‌داد با قصد قربت و اخلاص ارائه می‌کرد یعنی به جهات معنوی عمل توجه داشت و اگر کسی به جهات معنوی عمل توجه داشته باشد و از سوی دیگر عمل انسان مورد رضای خداوند متعال قرار گیرد، مورد رحمت و محبت خداوند واقع شده و محبت او در دل مؤمنان قرار می گیرد و از طرف آنان تکریم می شود؛ قرآن کریم در این باره می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» (کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌ اند به زودی [خدای] رحمان برای آنان محبتی [در دلها] قرار می‌ دهد).

استادیار پژوهشکده علوم اجتماعی پژوهشگاه حوزه دانشگاه در ادامه گفت: اگر بخواهیم از این واقعه ناگوار برای تقویت عناصر مهم سرمایه اجتماعی که جلب اعتماد مردمی و مشارکت داوطلبانه در مناسبت‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی را به همراه داشته باشد استفاده کنیم، باید عناصری را که به نوعی در پیام تسلیت مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی) در این باره ذکر شده است، تبیین کنیم و آنها را در جامعه اسلامی خود نهادینه سازیم.

وی تصریح کرد: در این راستا و با توجه به حضور گسترده مردم در مراسم و آنچه که معظم‌له در پیام تسلیت مطرح کردند، می‌توان به چند نکته در راستای تقویت سرمایه اجتماعی توجه داشت؛ از جمله اینکه در حکمرانی اسلامی نباید نگاه توده‌وارغلبه داشته باشد بلکه باید در هنگام رعایت مصالح اولیه مردم، مصالح بلند مدت کشور مد نظر قرار گیرد و مهمتر از آن جنبه های اسلامی و معنوی جامعه نیز در رعایت این مصالح مد نظر قرار گرفته باشد؛ همچنین استفاده از آموزه‌های اسلامی یعنی بازگشت به آموزه‌های قرآنی و روایات اهل بیت(علیهم السلام) در برآوردن نیازهای مردم، باید به عنوان اصل اساسی مد نظر باشد.

حجت الاسلام داوری ادامه داد: بر اساس مواردی که اشاره شد، اجرای عدالت و انصاف در مورد همه افراد، اعم از موافقان و مخالفان و در تمام شئون حکمرانی می‌تواند این نوع از مشارکت‌ها را که در جریان تشییع شهید جمهور و هیات همراه شاهد بودیم پایدار ساخته و در سایر عرصه ها نیز تقویت کند، بنابراین نگاه حداکثری و فراجناهی به این واقعه، بیشترین اثر در ماندگاری آن را به همراه خواهد داشت.  

وی گفت: از سوی دیگر خدمت صادقانه به مردم مساله دیگری است که به ویژه در این برهه زمانی و با در نظر گرفتن حضور مردم در مراسم یادبود می‌تواند بیش از پیش مورد توجه واقع شود چراکه نتیجه آن مشارکت در همه عرصه ها خواهد بود، اساسا در حکمرانی اسلامی زمانی مشارکت تقویت شده و این نوع از حرکت‌های مردمی ادامه پیدا می‌کند که مردم احساس کنند در جامعه دینی اسلامی، تمام مدیران در سطوح مختلف خُرد، میانی و کلان، خدمتگزار آنان هستند و خود را وقف خدمت به آنان و اسلام کرده‌اند و ذره‌ای از منافع شخصی، گروهی و قبیله‌ای و خانوادگی خود را در خدمت‌رسانی به مردم دخالت نمی‌دهند؛ به بیان دیگر این خدمتگذاری به مردم را مخلصانه در جهت رسیدن به مقاصد معنوی و اعتلای انسانی خود و رسیدن به پاداش اخروی و مانند عبادت شرعی با نیت رضای خداوند، انجام می دهند و توجهی به منافع شخصی خود ندارند.

عضو هیات علمی گروه جامعه شناسی پژوهشگاه حوزه دانشگاه در بخش دیگری از مباحث خود با اشاره به اینکه در پذیرش مسئولیت‌ها برای انسان مؤمن، در حکمرانی اسلامی، کفایت داشتن و توانایی علمی و عملی انجام آن مسئولیت، از مهم ترین عناصر است، تصریح کرد: این بدان معناست که در پذیرش مسئولیت، شخص زمانی خود را در معرض قرار دهد که یقین به توانایی و کفایت خود داشته و فردی بهتر از خود را برای مطرح کردن جهت انجام مسئولیت سراغ نداشته باشد چراکه اگر به نوعی کفایت انجام آن کار را نداشته باشد، سبب کم کاری، نارضایتی و بی‌اعتمادی مردم به آن شخص و پایین آمدن مشارکت اجتماعی و کاهش سرمایه اجتماعی می شود.

حجت الاسلام داوری افزود: بنابراین در روایت مختلف به مساله صلاحیت افراد در پذیرفتن مسئولیت اشاره شده است و از جمله رسول گرامی اسلام(ص) به شدت ورود شخص به مسئولیتی که صلاحیت آن را ندارد و فرد بهتری از او برای آن وجود  دارد را مورد مذمت قرار داده است، به اعتقاد رسول خدا این افراد به عنوان خائن به خداوند متعال و رسول گرامی اسلام و مؤمنین معرفی شده اند؛ آن حضرت می‌فرماید: «کسی که عهده‌دار یک کاری از مسلمانان شود و مردی را بر یکی از کارهایش بگمارد و بداند که در جای او شخصی می تواند قرار گیرد که از او عالم‌تر است؛ این فرد به خداوند متعال و رسول گرامی اسلام و همه مؤمنان خیانت کرده است.

وی با بیان اینکه کار خالصانه برای مدیر در حکمرانی اسلامی در سطوح مختلف به این معناست که در تصمیم‌گیری‌ها رضایت خداوند را در نظر بگیرد، خاطر نشان کرد: تنها در این صورت است که مدیر در عمل سیاسی و انتخاب مدیران، فراجناحی عمل می‌کند و در جهت جلب رضایت خداوند و مردم خواهد بود، امام علی (ع) در این مورد می‌فرماید: «مَنْ أَصْلَحَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ، أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ» (هر که رابطه میان خود و خدا را نیکو سازد، خداوند نیز، رابطه او را با مردم نیکو سازد)؛ یعنی رضایت مردم از او توسط خداوند متعال فراهم می‌شود.

هماهنگی عناصر خدمت به مردم

این پژوهشگر گفت: آنچه که مشهود است الگوی هماهنگی عناصر خدمت به مردم و استفاده از آن در جهت تقویت همبستگی اجتماعی است که این حالت سبب مشارکت حداکثری مردم در جریان تکریم از این عزیزان شده است؛ حضور امام جمعه محبوب و مردمی آذربایجان شرقی به عنوان نماد مشارکت و حمایت مردمی در پیشرفت طرح های ملی و به ثمر رسیدن خدمت به مردم؛ همچنین حضور وزیر خارجه مجاهد و فعال به عنوان نماد استفاده از ظرفیت‌های خارجی در جهت خدمت بیشتر به مردم و حضور استاندار متین و انقلابی به عنوان مدیر هماهنگ‌کننده استانی در جهت خدمت‌رسانی به مردم  در سطح عالی، حضور و نظارت مستقیم رئیس جمهور در توجه به تقویت سیاست خارجی به ویژه با همسایگان و نظارت مستقیم بر اجرای روند اجرای پروژه ها و فراهم ساختن زمینه خدمت رسانی به مردم از دیگر مسایلی است که می‌توان مورد توجه قرار داد.

حجت الاسلام داوری ادامه داد: با توجه به آنچه که مطرح شد اساسا الگوی موفق خدمت‌رسانی زمانی شکل می گیرد که این مولفه‌ها در سطح مدیریت عالی دولت به عنوان نماینده عالی اجرایی حکمرانی اسلامی، وجود داشته باشد و به ظرفیت‌های خارجی توجه شود، بنابراین حضور وزیر خارجه در این سانحه به عنوان نماد همکاری بین المللی مطرح است، همچنین توجه به ظرفیت نماینده ولی فقیه در استان به عنوان پل ارتباطی میان مسئولان به ویژه رهبری و مردم  و جلب حمایت‌های مردمی استانی که نماینده ولی فقیه در استان آن را رهبری می کند که همین مساله توانمندی استاندار را به عنوان نماینده دولت در جهت توجه به خدمت‌رسانی به مردم نشان می داد.

عضو هیات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پایان به مهمترین عامل برای حفظ سرمایه اجتماعی که در جریان تشییع شهدای خدمت آشکار شد اشاره و خاطرنشان کرد: باید از همه مواردی که اشاره شد در راستای تقویت بیشتر خدمت‌رسانی به مردم استفاده شود، توانمندی علمی و عملی و تلاش خستگی‌ناپذیر و اخلاص کارگزاران در خدمت به همراه هماهنگی کامل میان مسئولان در مدیریت‌های کلان، میانی و خرد جامعه بر اساس اطاعت از ولایت فقیه مهمترین جایگاه را در حفظ سرمایه اجتماعی دارد، باید دستورات مقام عظمای ولایت در تمام رده‌های مدیریتی کشوری مد نظر باشد و از همه ظرفیت‌های دولتی و مشارکت مردمی به صورت فراجناحی برای خدمت‌رسانی به مردم استفاده شود و از مصادره این دستاوردهای بزرگِ کشوری، به نفع جریان سیاسی خاص پرهیز شود، از سوی دیگر باید از این واقعه برای تقویت انسجام اجتماعی در سطح کلان و بهره برداری در جهت مشارکت حداکثری مردم در مناسبت‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی استفاده شود تا در نهایت این واقعه به الگویی در راستای نشان دادن خدمت خالصانه به مردم در یادها باقی بماند.