گفتگو با مؤلف کتاب تاریخ و سیره امام رضا علیه السلام

در آستانه ولادت باسعادت هشتمین اختر تابناک امامت و ولایت، امام رضا علیه السلام فرصت را مغتنم شمرده و به سراغ دکتر توحیدی نیا، مؤلف کتاب تازه منتشر شده ی "تاریخ و سیره امام رضا علیه السلام" که توسط انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به چاپ رسیده، رفته و گفتگویی پیرامون این موضوع انجام دادیم، گفتنیست؛ این اثر ارزشمند حاصل هشت سال پژوهش و تحقیق نگارنده این اثر است که در آستانه ولادت امام هشتم منتشر شده، مشروح گفتگو در ادامه تقدیم حضورتان می‌شود.

1_ ضمن عرض سلام و خداقوت، لطفا کتابی که همزمان با سالروز ولادت امام رضا(ع) منتشر شده و به نام آن حضرت عنوان گرفته است را معرفی بفرمایید؟ 

بسم الله الرحمن الرحیم. سلام علیکم. خدای متعال را شاکریم که با عنایت و لطف بی کران امام رضا(ع) این اثر منتشر شد. نگارش این کتاب در حقیقت از سال 1396 آغاز شد و می توانم در یک جمله بگویم در این کتاب تلاش می شود تا مخاطبان فهم نسبتا جامع و علمی نسبت به زوایای حیات و سیره آن حضرت بدست آوردند، به ویژه فرهیختگان و اصحاب علوم انسانی، می توانند متوجه برخی زوایا و ابعاد متفاوت حیات امام رضا (ع) شوند. هفت ویژگی در این کار تا حدی مورد توجه بوده است.

 بررسی علمی مطلوب دربارۀ حیات و شخصیت معصومان، پژوهشی است که مجموعه‌ای از مؤلفه‎ها را در خود جمع کند، طرح تمام این مؤلفه‎ها، فرصت دیگر می‎طلبد، اما برای آنکه مخاطبان محترم با زاویۀ نگاه نویسنده آشنا شوند، به چند مؤلفۀ کلیدی، اشاره می‎شود. نخست آنکه، مبتنی‌بر مبانی دینی باشد، مؤلفۀ مهم دیگر، قرار گرفتن مؤلف در ظرف زمانۀ آنان و بررسی هرآنچه رخ داده است در موقعیت زندگانی معصومان(ع) است. ویژگی سوم، حساسیت نسبت به اعتبار داده‎ها است، ویژگی دیگر، جامعیت موضوعی تحقیق است، ویژگی پنجم، مسئله‌محور بودن و برخورداری از نظام مسائل در پژوهش است، ویژگی ششم، برخورداری از نگرش تحلیلی است و ویژگی هفتم یک پژوهش مطلوب، مواجهۀ ‎انتقادی با نظرات و دیدگاه‎ها در طول فرایند تحقیق است و این موضوع را باید تاکید کنم که کتاب در ابتدا توضیح و پیشنهاد داده که باید جامعه علمی نگاه خود را به کار درباره شخصیت و وجود معصومان(ع) تغییر دهد و آن را به عنوان یک حیطه تخصصی پیچیده و دشوار قلمداد کند، به ویژه آنکه به رغم همه تلاش ها و مجاهدت ها، دستاوردهای نظری علوم انسانی ها و علوم اسلامی ما در این حوزه برای پاسخ به درکی امروزین از معصومان(ع) و از جمله امام رضا(ع) کافی به نظر نمی رسد، من اینجا عرض کنم در مورد تمامی ویژگی هایی که ذکر شد ما نیازمند مبانی، روش شناسی و ابزارهایی برای اطمینان از هدف مورد نظر بوده ایم. به ویژه آنکه بنده در حیطه نظری سیره کارهایی می کنم و این مواجهه با تمامی ابعاد حیات و لحظات سیاسی اجتماعی یک امام، تجربه ای بود که نشان داد چقدر در زمینه مباحث نظری، کارهای نکرده پیش روی ما قرار دارد. 

2_ با توجه به آثار متعدد درباره شخصیت امام رضا (ع)، چه نوآوری در این کتاب وجود دارد؟

اشاره کردم اما شاید بتوان نوآوری را در دو امر دانست، نخست، تلاشی که برای روشمندی، پایبندی به مبانی، و نوع طرح و بسط مباحث، تنظیم ساختار و مفاهیم به کارگرفته شده، همچنین توجه ویژه زمینه‎ها و علل رخدادها و کنش ها در هر موضوع کمتر و نگاه نسبتاً جامع به ابعاد شخصیت و حیات هدایت بخش امام(ع)، صورت گرفته است و دوم، آنکه شواهد و تاکید می کنم ایده ها و مقدمات نظریات علمی در مباحث نظری و محتوایی در بین موضوعات کتاب به ویژه ذیل عناوینی چون «منابع و پیشینه»، «القاب امام»، «فعالیت امام در مدینه»، «نگرش سیاسی امام»، «ولایتعهدی»، «تأثیر حضور امام رضا در مرو»، «نهاد متولیان»، «شهادت»، «مقابله با واقفیه»، «آموزه‎های سیاسی و اجتماعی» و «آثار منتسب به امام»، قابل مشاهده است، فرض بفرمایید در این کتاب توضیح داده می شود که چه اندازه فهم معصومان(ع) به درک از تاریخنگاری روایی نیازمند است، تا چه اندازه درک از امام به این مربوط است که در زمانه حضرت نفس بکشیم و به آن نزدیک شویم، چگونه باید ابعاد گوناگون حرکت ها و تعاملات سیاسی و اجتماعی امام را تحلیل کنیم و چرا تحلیل های پیشین گاه باعث ناسازگاری شده است. در مواردی، برای نخستین بار علل و عواملی برای برخی تصمیمات امام رضا(ع) مطرح شده است که می تواند نگاه ها را به امام رضا(ع) از جهاتی جدا تغییر دهد.

۳_ در این کتاب به چه ابعادی از زندگی حضرت پرداخته اید؟

جا دارد اشاره کنم که کتاب دو مخاطب خاص و فرهیخته و مخاطب عام از جوانان و دانشجویان داشته است. بنابراین چاره ای از بررسی همه ابعاد نبوده، فصل اول تا سوم این کتاب در حقیقت، دو هدف جدی را دنبال می‎کند، محقق پیش از ورود به بررسی‎ها باید به این پرسش پاسخ دهد که تاکنون چه تصویری از امام رضا (ع) توسط مؤلفان و نویسندگان در آثار تنظیم شده است؟ برای پاسخ مناسب به این پرسش در دو بخش و با توجه به اقتضائات هریک، منابع و مطالعات معاصر در فصل نخست موردبررسی قرار گرفته است. مقدمۀ مهم دیگر، دریافت کلی از شخصیت و حیات امام(ع) جهت آمادگی ورود به مباحث اصلی است، این کلیات، در فصل دوم با عنوان شناسۀ زیستی و در فصل سوم با عنوان دوره‎های زندگانی، مطرح می‎شود.به‌مناسبت، در پایان فصل نخست از نصوص امامت آن حضرت به‌عنوان مقامی که از هویت امام(ع) جدایی ‎ناپذیر است و در پایان فصل سوم، از نقش حضور امام رضا (ع) در مرو و همچنین سفر حضرت معصومه (س) به قم سخن به میان آمده است.

 امامباحث اصلی در دو بخش قابل‌تعریف است؛ بخش نخست به روابط و تعاملات اجتماعی در طول زندگانی امام رضا(ع) و بخش دیگر به مجموعۀ آموزه‎های حضرت اختصاص می‎یابد، بخش نخست را با این نگرش که تمامی اقدامات امام در جامعه به‌منظور تحقق اهداف سیاسی−مذهبی بوده است، ضمن توجه به میزان داده‎های موجود و تحلیل‎های قابل‌طرح، در دو بخش تعاملات سیاسی و تعاملات مذهبی پی گرفته‌ایم که تعاملات مذهبی خود در دو صورت درون‌شیعی و برون‎شیعی قابل‌ارائه بود، روابط و تعاملات اجتماعی امام(ع) درصورتی‌که موردتوجه فقها و یا اندیشمندان علوم انسانی−به‌عنوان دو گروه به‌نحوی برای تنظیم برنامۀ حیات اجتماعی می‎کوشند− قرار بگیرد، می‎تواند بخشی از الگوی کلان عمل و کنش مطلوب در فضای جامعه را نمایان سازد. بخش دوم اما برای عموم فرهیختگان نیز می‎تواند قابل‌استفاده باشد، در این بخش، ابتدا مجموعه‌ای از‌ آدابی را که امام رضا(ع)، در حیات فردی خویش بدان پایبند بوده را بحث کردیم و سپس، به آداب برقراری ارتباط آن حضرت با خداوند متعال پرداختیم. گام مهم دیگر، روشن ساختن ضوابط مواجهۀ ما با میراث علمی و آموزنده‌ای بود که به امام رضا(ع) انتساب یافته است.

نکته ای را هم جا دارد تاکید کنم، فاصلۀ ما از عصر حضور و تحولات زمانه سبب شده است تا امروزه در بسیاری از مطالعات معصومان(ع) با صورت و سیمایی پراکنده و نه در راستای هدف و مقصود لازم تصویر گردد، این البته از روح کلی بسیاری از کتب و مقالات استفاه می‎شود که گاه آن‎چنان در پی رعایت مرزهای رشته‌ای و همچنین چارچوب‎های رایج علمی اند که بعد هدایت‎بخشی معصومان(ع) در حاشیه نیز موردتوجه قرار نمی‎گیرد، این درحالی است که فلسفۀ مطالعات و بررسی‎ها دربارۀ معصومان(ع)، ارائه شناختی است که ما را در مسیر هدایت‎بخشی ازسوی آنان قرار دهد. بنابراین، منطق شناخت برای شناخت، درخصوص آگاهی از شخصیت و حیات معصومان(ع) که محوریت یافتن آنان در بررسی‎های علمی به‌واسطۀ رهبری و راهبریشان در مسیر بندگی خداوند است، قابل‌پذیرش نیست. نوشتۀ حاضر این موضوع را در عنوان و دسته‌بندی فصول و برخی مباحث تاحدی موردتوجه قرار داده است؛ اما بی‌تردید آن را یک آغاز بسیار کوچک می‎بیند. ما در این اثر، صرفاً اصل این پیام را به محققان می‎دهیم که تمام ابعاد علمی معصومان(ع) در بعد هدایت‎بخش آنان معنای حقیقی خود را پیدا می‎کند؛ هرچند در کتاب، مقدمات توسعه این الگو به طور کامل فراهم نبود و امید که چنین امری در ویراست بعدی محقق شود، ما امیدواریم در عرصه سیاسی و اجتماعی بتوانیم در آثار دیگر این موضوع را تبیین نماییم.

۴_ اگر مایل هستید بفرمایید که چه توصیه ای به اندیشمندان و محققان علاقه مند به این حوزه دارید؟

چند نکته را تاکید می کنم، نخست آنکه، کتاب در صدد نشان دادن تصویری گویا و قابل دفاع از ابعاد وجود و حیات هدایت بخش امام رضا(ع) بود. اگر غایت شناخت امام تحقق هدایت بشر است، باید به امر مهم توجه شود و بر هیچ یک از ابعاد وجودی آنان بدون دیگری، تاکید نشود. چه آنکه برای نمونه یکی از ابعاد مهم وجود مبارک حضرت، جایگاه ایشان در نظام تکوین و نسبت آن با اقدامات شان در عرصه ظهور یافته است، معمول نبوده است که این بخش و چنین ارتباطی در آثار و پژوهش های مربوط به حیات و سیره امام رضا(ع) مورد بررسی قرار گیرد؛ چنانکه به جنبه های دیگر در مباحث کلامی نیز توجه کمتری می شود.

دوم آنکه تجربه تحقیق حاضر نشان داد که کتب و مقالاتی که از نظریات یا روش های کیفی و کمی در دو دهه اخیر برای تحلیل حیات امام رضا(ع) و یا آنچه منتسب به آن حضرت است بهره برده اند، به جهت کم توجهی به مبانی و پیش فرض های نظریه یا روش مورد استفاده، حداکثر زاویه ای از حقیقت امر را تا حدی نمایان ساخته اند و اتکا به آنها در تحلیل ها باید با دقت و ظرافت صورت گیرد، ضمن اینکه بررسی ها نشان می دهد موضوع مورد بررسی آن اندازه که به عمق بخشی در یکایک بیانات و اقدامات معصومان(ع) نیازمند است به بسط ناموزون به وسیله این روش ها و نظریات نیاز ندارد. هرچند آن مسیر نیز در صورت برخورداری نویسنده از توان لازم برای نگرش انتقادی، می تواند به هدف یاد شده کمک کند. بنده در دو کتابی که امیدواریم منتشر شود تحت عنوان آسیب های روش مطالعات میان رشته ای سیره معصومان(ع)، به این موضوعات به شکل تفصیلی پرداخته ایم.

۵_ تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، در پایان اگر نکته ای، صحبتی هست، بفرمایید؟

به عنوان نکته پایانی، حیات معصومان(ع) باید از منظر اهالی علوم اجتماعی و در پاسخ به نیاز کنونی نیز نوشته شود، اما این امر توسط آنان که عموما به فرایند اعتبار سنجی، کشف دادها و تحلیل بسترشناسانه رخدادها، آشنا نیستند، ممکن نخواهد بود. در عین حال کمتر دیده می شود که آشنایان با روش شناسی تاریخی گام در شناخت و بهره مندی از اصول روش های علوم اجتماعی نیز بردارند، این در حالی است که نگارش و تحقیق میان رشته ای، چنین ضرورتی را ایجاب میکند و باید به سوی چنین امری حرکت کرد و زمینه های آموزشی و پژوهشی چنین اقدامی را در مراکز علمی بوجود آورد. این، یکی از گام های ضروری برای پیشرفت مسیر شناخت موثر و بهره مندی از معصومان – آنچنان که از ما مطالبه دارند است، چه آنکه مطابق خبری، حضرت بیش از دو ماه از ورود افرادی به محضرشان، که خود را شیعه خوانده اما عمل شان با گفتارشان نمی خواند، جلوگیری کردند؛ و این محققان و رواه احادیث به معنی تام آن هستند که موظفند با ارائه تصویری امروزین از ائمه هدی(ع)، الگوی حرکت مومنان و مسیر پیروی کامل از ائمه هدی(ع) را، تا حد توان دنبال کنند.