۷ یا ۲۸ صفر؟ منشاء تفاوت نظرها درباره روز شهادت امام مجتبی (ع) کجاست؟

مجموع مطالعات و بررسی ها نشان می دهد که منابع دست اول (یعنی تا قرن ۷ و ۸ هجری) عمدتا ۲۸ صفر و آخر ماه صفر را بعنوان روز شهادت حضرت مجتبی علیه السلام مطرح کرده اند. روز ۷ صفر از قرن ۸ و از زمان شهید اول به بعد، مطرح شده است.

حجت الاسلام «قاسم خانجانی»، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در گفت وگو با خبرنگار دین و اندیشه خبرگزاری شبستان در رابطه با نقل های  مختلف درباره تاریخ شهادت سبط پیامبر اعظم حضرت امام مجتبی علیه السلام اظهار کرد: درباره تاریخ شهادت امام مجتبی علیه السلام دو نوع اختلاف نظر وجود دارد. یک اختلاف نظر، درباره ماه شهادت آن حضرت است که هرچند عمده منابع شیعه و اهل تسنن ماه صفر را ماه شهادت آن حضرت عنوان کرده اند اما چند مورد اندک نیز _ هم در میان شیعه و هم در اهل سنت _  ماه ربیع الاول را به عنوان ماه شهادت ذکر کرده اند. البته اشاره یعقوبی (از مورخان شیعه) به ماه ربیع الاول چون مستند به منبع اهل سنت(مانند مدائنی) است آن را نیز باید در شمار منابع اهل سنت دانست.  

وی با اشاره به این که عمده منابع _چه در میان شیعه و چه در اهل تسنن_  ماه صفر را ماه شهادت آن حضرت دانسته اند، تصریح کرد: در بحث ماه صفر هم چند نقل وجود دارد. در برخی منابع روز ۷ صفر ذکر شده است. بعضی منابع ۲۸ صفر را نقل کرده اند. در برخی منابع هم ذکر شده که زمان شهادت حضرت دو شب باقیمانده از ماه صفر بوده است. به عبارت دیگر اگر در آن سال، ماه صفر ۲۹ روز بوده باشد می شود ۲۷ صفر و اگر ۳۰ روز بوده باشد دو روز باقیمانده از صفر می شود روز ۲۸ صفر. از طرفی آخر ماه صفر هم به عنوان روز شهادت ذکر شده است که با اندکی تسامح می تواند بر همان ۲۸ صفر منطبق شود.

عضو هیئت علمی  پژوهشگاه حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: بنابراین هم قول ۷ صفر و هم ۲۸ صفر ذکر شده است. تعبیر دو شب مانده تا آخر صفر را هم می توان بر ۲۷ و ۲۸ صفر منطبق دانست. علاوه بر این آخر صفر را نیز به عنوان روز شهادت ذکر کرده اند.  

مدرس و استاد حوزه با تاکید بر اینکه هم علت و هم تطور تاریخی این موضوع، بحث مهمی است، گفت: مجموع مطالعات و بررسی ها نشان می دهد که منابع دست اول (یعنی تا قرن ۷ و ۸ هجری) عمدتا ۲۸ صفر و آخر ماه صفر را بعنوان روز شهادت حضرت مجتبی علیه السلام مطرح کرده اند. روز ۷ صفر از قرن ۸ و از زمان شهید اول به بعد، مطرح شده و طبیعی است که منابع بعدی نیز به شهید اول استناد کرده اند. چون آنها از نظر زمانی بعد از شهید اول (یعنی قرن های ۹ و ۱۰  و بعد از آن زندگی می کردند) و نمی توانستند از جانب خود درباره تاریخ شهادت چیزی عنوان کنند و طبیعتا به شهید اول استناد کرده اند.

حجت الاسلام خانجانی با بیان اینکه  مستندات شهید اول برای ذکر تاریخ شهادت کریم اهل بیت علیهم السلام جای بحث دارد تصریح کرد: درباره نظر شهید اول که از اولین نظرات مبنی بر شهادت حضرت مجتبی علیه السلام در ۷ صفر است، مسئله ای وجود دارد و آن این است که سند مربوط به ۷ صفر،   سند معتبری نیست. یعنی سندی که شهید اول در قرن ۸ به آن استناد کرده و طبق آن، زمان شهادت را ۷ صفر اعلام می کند سند دقیقی نیست.

بحث اصلی میان ۷ صفر و ۲۸ صفر است. چون تعبیر دو روز مانده از ماه صفر منطبق بر همین ۲۸ صفر می شود و قول شهادت حضرت در ربیع الاول هم که بسیار اندک است و قابل اعتنا نیست

وی یادآور شد: تا اینجا به این نتیجه رسیدیم که بین اقوال مختلف؛ بحث اصلی میان ۷ صفر و ۲۸ صفر است. چون تعبیر دو روز مانده از ماه صفر منطبق بر همین ۲۸ صفر می شود و قول شهادت حضرت در ربیع الاول هم که بسیار اندک است و قابل اعتنا نیست.

کارشناس تاریخ اسلام تصریح کرد : یک نکته در این میان وجود دارد و آن نکته این است که در بسیاری از منابعی که به تاریخ  ۷ صفر به عنوان روز شهادت اشاره می‌کنند، تعابیر بکار گرفته شده "قیل" یا "یُقال" (گفته می شود) است. یعنی "قیل" گفته شده که امام مجتبی در ۷ صفر به شهادت رسیده است. بکار بردن تعبیر "قیل" یا " یقال"  یعنی نویسنده، خود اطمینانی به این تاریخ نداشته است.

وی تصریح کرد: این در حالی است که منابع متقدم امثال کلینی، شیخ مفید و شیخ طوسی و... بدون "قیل" و "یقال" و ...با اطمینان روز ۲۸ صفر را مطرح کرده اند.

حجت الاسلام خانجانی افزود: قول ۲۸ صفر هم به لحاظ "تقدم منابع"، هم از نظر  "اطمینان به روایت" و "سند روایت" و هم به لحاظ "فراوانی و شیوع"  قابل پذیرش تر و معتبرتر است.

وی ادامه داد: موضوع دیگری که برخی  مطرح می کنند این است که چون ۷ صفر بعنوان روز ولادت امام کاظم علیه السلام هم ذکر شده و طبیعتا روز ولادت، روز شادی و... است به همین دلیل علما خواسته اند ۲۸ صفر را بعنوان روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام پررنگ تر کنند تا ۷ صفر بعنوان روز شهادت با  ولادت امام کاظم(ع) تلاقی پیدا نکند.

حجت الاسلام خانجانی افزود: این استدلال، به هیچ وجه استدلال درست و مطمئنی نیست. به ویژه آن که اصلا قول معتبر درباره ولادت امام کاظم علیه‌السلام ماه ذی حجه است چون گفته اند آن حضرت پس از موسم حج در، ابواء، "بین راه مکه و مدینه" به دنیا آمدند و از این رو قول مربوط به ماه صفر ضعیف است.

وی تصریح کرد: اگر واقعا به لحاظ تاریخی شهادت حضرت در این روز رخ داده باشد(یعنی ۷ صفر) علما و بزرگان  آن را کمرنگ نمی کنند فقط به دلیل این که با یک نقل ضعیف با روز ولادت تلاقی دارد.

خانجانی افزود: اگر قول شهادت امام در ۷ صفر به لحاظ تاریخی قوت بیشتری داشت، ممکن بود علما بگویند درست است که این روز_ روز ولادت_ است اما با توجه به شهادت امام دوم شیعیان، برای اظهار شادی و فرح و ... بایستی جانب احتیاط را رعایت کرد و جنبه شادی و سرور پررنگ نشود. اما اصولا موضوع این نیست.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد:  بحث تاریخی رویداد مهم است و اینکه از لحاظ تاریخی قول ۲۸ صفر قوت بیشتری دارد و بیشتر قابل اعتماد است. علمای متقدم و منابع متقدم نیز  بیشتر همین قول را نقل کرده اند. بنابراین باید به همین قول توجه بیشتری داشت.  

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به این که ممکن است گاهی در فضای مجازی یا در سخنان برخی سخنرانان و مداحان ... چنین القا شود که به دلیل تلاقی ولادت با شهادت، بحث ۲۸ صفر پررنگ و ۷ صفر کمرنگ شده است گفت: این اصلا بحث قابل اعتنایی نیست. بلکه بحث اصلی بحث تاریخی مسئله است و با توجه به این که در منابع کهن و متقدم شیعه و برخی منابع اهل سنت، بیشتر بر روز ۲۸ صفر یا آخر صفر به عنوان روز شهادت تاکید شده، بنابراین بحث ۲۸ صفر تقویت می‌شود و همچنان که در ایران در حال حاضر بر اساس همین عمل می شود باید آن را پررنگ تر از قبل ادامه داد.

وی تاکید کرد: این روز، سالروز شهادت کریم اهل بیت است هر چند اگر ۷ صفر نیز به عنوان روز شهادت مورد توجه قرار گیرد و مجالس سوگواری و عزا برپا شود شهادت امام حسن علیه السلام بیشتر مطرح می شود و مظلومیت آن حضرت بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد و مانند برخی تاریخ‌های مربوط به ائمه به هر دو تاریخ توجه می‌شود.