نور علم؛ تاریخ، آینه‌ای از گذشته برای فهم بهتر آینده

تاریخ به عنوان یکی از حوزه‌های علم، همواره نقش بسزایی در شکل‌گیری هویت، فرهنگ و سیاست جوامع ایفا کرده است. از آنجائیکه تاریخ اسلام می تواند نقش مهمی در حل چالش های امروز جامعه اسلامی داشته باشد و به عنوان یک منبع الهام و راهنما در مواجهه با مشکلات معاصر مورد استفاده قرار گیرد و راهکار مناسبی برای پیشرفت و بهبود وضعیت ارائه دهد به سراغ فردی رفته ایم که بیش از چهل سال در این حیطه در حال تحقیق و پژوهش است. در این مصاحبه با  حجت الاسلام والمسلمین رمضان محمدی، دانش‌آموخته و کارشناس تاریخ اسلام، درباره اهمیت تاریخ اسلام و تأثیر آن بر مسائل‌ معاصر به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم. ایشان با بیش از چهل سال تجربه در این حوزه، در تلاش‌اند تا دریابند که چگونه تاریخ می‌تواند به عنوان یک منبع غنی برای حل چالش‌های امروز جامعه اسلامی استفاده شود. مشروح این گفتگو در ادامه تقدیم میشود.

1-ضمن عرض سلام و خداقوت، لطفاً درباره خودتان و فعالیت‌هایتان در حوزه تاریخ اسلام بفرمایید؟

بسم الله الرحمن الرحیم، بنده رمضان محمدی هستم، دانش‌آموخته حوزه تاریخ و علاقه‌مند به تاریخ. از سال 1370 که در یکی از استان‌ها مشغول تدریس بودم، با مباحث تاریخ اسلام آشنا شدم. سپس به قم آمدم و در مدرسه‌ای که آقای سید جعفر مرتضی تدریس می‌کرد، رفت و آمد داشتم. آشنایی من با آقای جعفریان نیز از همین جا آغاز شد. من به تدریس در سطوح عالی مشغول بودم و از آن زمان به صورت تخصصی وارد حوزه تاریخ شدم. تحصیلات آکادمیک اسلامی را نیز ادامه دادم و از سال 1362 وارد حوزه علمیه قم شدم.

2- از محضر کدام اساتید بهره بردید و تأثیرشان بر شما چگونه بود؟

من در حوزه و در سطوح عالی از محضر اساتید برجسته ای مانند آقای ملکی  و آقای حضرت آیت الله تبریزی، آیت الله شب زنده دار ، آیت الله اشتهاری رضوان الله تعالی علیهم بهره های فراوانی برده ام . هفت سال در درس خارج آیت الله تبریزی از محضر ایشان فیض برده ام  و در درس های خارج آیات عظام جوادی آملی ، سبحانی و کم بیش در درس های آیت الله فاضل لنکرانی رحمه الله علیه هم شرکت داشتم .

در درس های دانشگاهی نیز اساتیدی چون استاد فرزانه اقای رسول جعفریان و میر شریفی ، آیت الله عابدی ، و از اساتید تهران مرحوم دکتر نوایی ، کسائی ، دکتر آذرنوش ، دکتر بیات بهره مند شدیم. ارتباط ما با اقای استاد جعفریان در آموزش های تاریخی بسیار موثر بوده و راهنمایی های ایشان در پژوهش های ما نقش بسزایی داشت.

3- لطفا بفرمایید ازچه زمانی وارد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه شدید و چه فعالیت هایی را آغاز کردید؟

در سال 1371 وارد پژوهشگاه شدم و از آن زمان فعالیتهای خود را آغاز کردم. ما در حوزه تدوین دانشنامه و پروژه های تحقیقاتی مختلفی فعالیت داشته ایم یکی از پروژه های مهم ما دانشنامه سیره نبوی است که با یک نگاه جامع و انتقادی وارد صحابه نگاری شدیم . همینطور پروژه های خوبی در حوزه تاریخ اسلام ، تاریخ تشیع و تاریخ اهل بیت علیهم السلام داشتیم که آثاری هم در این حوزه چاپ شده و امروز برخی از این اثار به عنوان متن درسی در دانشگاهها و حوزه های علمیه مورد استفاده قرار می گیرد .

4- اهمیت مطالعه تاریخ اسلام از نظر شما چیست و چرا این موضوع برجسته است؟

تاریخ اسلام به دلیل گستردگی جغرافیایی، عمق فرهنگی و تأثیر مستقیم آن بر زندگی میلیاردها انسان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با مطالعه تاریخ صدر اسلام می‌توانیم بنیان‌های فکری و حقوقی اسلام، چگونگی شکل‌گیری حکومت نبوی، و اصول حکمرانی را درک کنیم. همچنین تاریخ اسلام صرفاً تاریخ جنگ‌ها نیست، بلکه نزاع‌های فکری و کلامی نیز هست. با مطالعه تاریخ، ریشه‌های شکل‌گیری مذاهب و فرقه‌های مختلف و دلایل انشعاب آن‌ها را می‌شناسیم.

تاریخ روشنگر امروز و گشایشگر آینده است . تاریخ، کتاب  تجربیات گذشتگاه است لذا حضرت امیر مومنان (ع) به فرزندش امام حسن مجتبی (ع) فرمود :

أَیْ بُنَیَّ إِنِّی وَ إِنْ لَمْ أَکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِی فَقَدْ نَظَرْتُ‏ فِی أَعْمَالِهِمْ وَ فَکَّرْتُ فِی أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِی آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ کَأَحَدِهِمْ بَلْ کَأَنِّی بِمَا انْتَهَى إِلَیَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِمْ

پسرم! درست است که من به اندازه پیشینیان عمر نکرده‏ام، امّا در کردار آنها نظر افکندم، و در اخبارشان اندیشیدم، و در آثار شان سیر کردم تا آنجا که گویا یکى از آنان شده‏ام، بلکه با مطالعه تاریخ آنان، گویا از اوّل تا پایان عمرشان با آنان بوده‏ام،

خواندن تاریخ، به ما کمک می کند عملکرد انسان‌ها در شرایط بحرانی (مانند جنگ، قحطی، یا انقلاب) بفهمیم و تصمیم بگیریم. 

برخی ها فکر می کنند تاریخ آسان ترین علمی است که همه بلدند، یعنی تاریخ را مساوی قصه می دانند، در حالی که تاریخ‌نگاری یک روایت ساده نیست؛ بلکه مجموعه‌ای از منابع متناقض و تفاسیر مختلف است. مطالعه تاریخ، ذهن ما را وادار می‌کند تا منابع را سنجیده، تعصبات را تشخیص داده و به جای پذیرش روایت‌های واحد، به دنبال دلایل عمیق‌تر و پیچیده‌تر رویدادها بگردیم.

ما با مطالعه تاریخ صدر اسلام  می توانیم مبانی فکری و حقوقی اسلام، چگونگی شکل‌گیری حکومت نبوی و اصول عدالت و حکمرانی را که توسط نخستین رهبران اجرا شد، درک کنیم. این درک، کلید فهم اختلافات فقهی و سیاسی بعدی در جهان اسلام است.

تاریخ اسلام صرفاً تاریخ جنگ‌ها نیست؛ تاریخ نزاع‌های فکری، کلامی و فقهی نیز هست. مطالعه تاریخ به ما کمک می‌کند تا ریشه‌های شکل‌گیری مذاهب و فرقه‌های مختلف (مانند شیعه، سنی، خوارج، معتزله و…)، دلایل انشعاب آن‌ها و تأثیر متقابلشان بر یکدیگر و بر فلسفه و علم را بشناسیم.

تمدن اسلامی از قرن هفتم میلادی به بعد، در تعامل مستقیم با تمدن‌های بزرگ آن زمان مانند : روم شرقی، ساسانیان، هند و چین بود. تاریخ اسلام نشان می‌دهد که چگونه مسلمانان علوم یونانی، هندی و ایرانی را جذب کردند و همین علوم بود که به اروپا منتقل شد؛ و نقشی حیاتی در رنسانس اروپا ایفا کرد .

5- بزرگترین چالشها و موانع در تحصیلات تاریخ اسلام از دیدگاه شما چیست؟  

این سؤال بسیار دقیق و مهم است. تحقیق در حوزه تاریخ اسلام، اولا، بسیار گسترده است. هم از نظر زمانی و هم گستردگی جغرافیایی

ثانیا، موضوعات در تاریخ بسیار به هم نزدیک است از این جهت هم مطالعات تاریخی با چالش‌های منحصربه ‌فردی روبرو است.

ثالثا، به دلیل وجود گزارش های ناصحیح و آمیخته شدن کلام با تاریخ و ورود روایات ناصحیح در لابلای گزارش های تاریخی باید یک نوغ تحفظی بشود تا در دام وضاعان و تحریف کنندگان نیفتیم والا کار مشکل ساز می شود و ناخواسته در دام وضاعان می افتیم و ممکن است به ستیزه جویی با دین مبتلا شویم 

رابعا، بسیاری از متون اصلی که امروز در دسترس ما هستند در زمان وقوع  حوادث نگارش نشده اند برخی دو قرن برخی کم وبیش نگارش شده اند.  خیلی از آنها که نگارش شده اند واقعا در صدد اثبات یک واقعه تاریخی نبوده اند لذا روایت ، قصه و خیلی  چیزهای دیگر با تاریخ آمیخته شده است و ما اسناد محکمی هم نداریم که بخواهیم روایت و گزارش درست را بدست بیاوریم . در این صورت باید با مطالعه فراوان و دقیقی دنبال شواهد و قرائن بگردیم و ممکن است بسیار از شواهد و قرائن هم در دسترس ما نباشد لذا کار از این جهت هم مشکل می شود .

و خامسا، تفسیر های ایدئولوژیک و متعصبانه ای که از حوادث شده است کار را بسیار مشکل کرده است مثلا ابن هشام یک ادم مذهبی و معصبی است در مقدمه کتاب خودش که تلخیص سیره ابن اسحاق است گفته خیلی مطالب را نیاورده ام چرا؟  بخاطر این که مخالف باورهای مذهبی او بوده است یا مثلا کتاب طبقات ابن سعد هیچ گونه روایتی را که شود عدالت صحابه یا اشکالی به خلفا وارد بشود نمی آورد . البته ممکن است در برخی موارد ما هم مبتلا به این مسائل باشیم که در هر صورت کار را برای مورخ  مشکل می کند .

راه حل 

ما از چند راه می توانیم به حل این چالش ها کمک کنیم 

1. نقد سند : باید در نقد اسناد خیلی سخت تلاش کنیم زنجیره راویان را ببینیم و اعتبار آنها را بسنجیم. 

2. بررسی متن گزارش و تحلیل آن و سازگاری آن با کلام و باورهای قطعی خودمان و با قرآن و با عقل و با دانش کلی تاریخ. 

3. استفاده از منابع مکمل و پیدا کردن قرائن و شواهد. 

4. استفاده از مدارک باستان شناسی ، سکه شناسی ، کتیبه ها که اغلب کمتر استفاده میشود و اخیرا البته توجه بیشتری به این مساله شده است . 

5. در مواردی هم باید روایت های متعدد کنار هم گذاشت و از همه آنها استفاده کرد چنانچه مرحوم صدوق در مواردی از همین مساله استفاده کرده است. 

6. راه حل اخر من این است که باید تحقیقات ما عمیق و آکادمیک باشد و خیلی وارد فضاهای پر التهاب سیاسی و عقیدتی نشویم.

6- اهداف اصلی گروه تاریخ اسلام پژوهشگاه چیست و برنامه‌های آینده شما برای دستیابی به این اهداف چیست؟

اهداف گروه ما را می‌توان در دو سطح شخصی و حرفه‌ای تعریف کرد. در هر دو سطح، یک فرآیند سیستماتیک نیازمند مطالعات دقیق و برنامه‌ریزی مستمر وجود دارد. برای رسیدن به اهداف، ما باید یک چارچوب جامع و گام به گام برنامه‌ریزی کنیم.

7- دستاوردهای پژوهشگاه در حوزه شبهات تاریخی چیست؟

ما تلاش کرده ایم تا با بررسی و تحلیلهای علمی برخی شبهات تاریخی را پاسخ دهیم. کتابهای متعددی در این زمینه منتشر کرده ایم که به شبهات مختلف از جمله موضوعات مربوط به اهل بیت و وقایع تاریخی پاسخ میدهند.

8- آیا طرح‌های تحقیقاتی خاصی در حال حاضر در حال انجام دارید که بخواهید به آن‌ها اشاره کنید؟

بله، تحقیقات در حوزه تاریخ اسلام بسیار گسترده و چالش‌برانگیز است. به دلیل وجود گزارش‌های ناصحیح و آمیخته شدن کلام با تاریخ، لازم است که به دقت به بررسی اسناد بپردازیم. طرح‌های تحقیقاتی ما شامل نقد اسناد، تحلیل متون، استفاده از منابع مکمل و مدارک باستان‌شناسی است. هدف ما تأمین دقت و صحت اطلاعات تاریخی است.

 

9- همکاریهای بین المللی پژوهشگاه چگونه است؟

ارتباطات ما با پژوهشگاههای دیگر در کشور و همچنین دانشگاههای عراق خوب است. ما در حال حاضر به صورت محدود همکاری هایی داریم، اما هنوز در سطح بین المللی به اندازه کافی وارد نشده ایم.

10- نقش فناوری‌ها و دیجیتال‌سازی در تحقیقات تاریخ اسلام چگونه است و آیا بر روی استفاده از این ابزارها تمرکز دارید؟

امروز استفاده از این ابزارها یک ضرورت است، امتیازی نیست اگر کسی بلد نباشد نقص دارد مثلا امروز نسخه های خطی که بصورت آنلاین در اختیار ماست به برکت همین فناوری و دیجیتال سازی است، یا ابزارهایی که برای جستجو مقایسه بین متون هست خیلی مهم است در عرض چند دقیقه هزاران کتاب را در اختیار شما می گزارد. 

نرم افزاری های تاریخ مثل سیره معصومان ، نورالسیره و ...به ما اجازه می دهد که نام افراد یا اصطلاحات خاصی را در هزاران جلد کتاب در عرض چند دقیقه و دقیق پیدا کنیم، دو ویژگی دیگر، سهل الوصول و سریع الوصول بودن در این برنامه های دیجیتالی هست که بی نظیر است، یا بازسازی فضاهای تاریخی با توجه به داده های جغرافیایی ، جمعیتی ، محیطی و فرهنگی، اقتصادی امروز با همین دستگاه های دیجیتالی ممکن است . 

از همه مهمتر حفظ و نگهداری داده های تحقیقاتی است که امروز دیگر مطلبی از بین نمی رود شما می توانید تمام تحقیقات خود را در یک سی دی یا یک فلش و یا حافظه کامپیوتر نگهداری کنید . 

11-  تاریخ اسلام چه نقشی در فهم بهتر مسائل معاصر روز دارد و چگونه می‌تواند به حل مشکلات فرهنگی و اجتماعی کمک کند؟

این سوال مربوط به کاربردی بودن یا نبودن تاریخ است، اگر تاریخ نتواند به حل مشکلات فرهنگی و اجتماعی کمک کند باید فاتحه تاریخ را خواند لذا این سوال یک سوال استراتژیک است .

به نظر ما تاریخ اسلام مخصوصا ، به جهت آن تاثیرات عمیق تمدنی ، سیاسی و فکری که بر بخش بزرگی از جهان امروزدارد در درک مسائل معاصر هم می تواند نقش محوری داشته باشد و دارد.

این سؤال شما بسیار استراتژیک و مرتبط با مفهوم «کاربردی بودن تاریخ» است که قبلاً به آن پرداختیم. تاریخ اسلام، به‌ویژه به دلیل عمق تأثیرات تمدنی، سیاسی و فکری خود بر بخش بزرگی از جهان امروز، نقشی محوری در درک مسائل معاصر دارد.

شما فرض کنید اگر ما تاریخ اسلام را نخوانیم چطور باید بفهمیم 

۱. ریشه‌های نزاع‌های سیاسی و فرقه‌ای چی بوده است در بسیاری از تنش‌های سیاسی و اجتماعی جاری در جهان اسلام، ریشه در تحولات تاریخی قرون اولیه دارند.

2. چطور بفهمیم چه کسی حق بوده چه کسی باطل. یعنی ماهیت دولت و مشروعیت نزاع‌های مربوط به مشروعیت قدرت (خلافت در برابر امامت)، که در زمان پیامبر (ص) و پس از ایشان شکل گرفت، همچنان در مباحث مربوط به حاکمیت و حکومت در جهان اسلام تأثیرگذار است.

3. چطور بفهمیم شکل‌گیری هویت‌های فرقه‌ ها چگونه بوده است، اختلافات کلامی و فقهی که در دوره‌های متأخر به صورت فرقه‌ای تثبیت شدند (مانند تقابل‌های سُنّی-شیعی)، الگوی اصلی درگیری‌ها در خاورمیانه امروز را تشکیل می‌دهند. تاریخ به ما نشان می‌دهد که این اختلافات چگونه در طول زمان، از مسائل کلامی صرف، به محورهای سیاسی و ژئوپلیتیک تبدیل شدند.

اگر تاریخ اسلام را نخوانیم چطور فراز و نشیب تمدن‌ها را بفهمیم، تاریخ اسلام، نمونه‌ای زنده از یک تمدن بزرگ جهانی است که از اوج شکوفایی علمی، فلسفی و اقتصادی به دوره‌های رکود رسیده است. بررسی دلایل این فراز و نشیب‌ها (مانند نقش ساختارهای اقتصادی، تأثیرات فکری، و مسائل نظامی) می‌تواند به جوامع امروزی در درک پویایی‌های تمدنی و جلوگیری از تکرار اشتباهات کمک کند.

تعامل با قدرت‌های جهانی، نحوه تعامل دولت‌های اسلامی اولیه (مانند عباسیان) با امپراتوری‌های رقیب (مانند بیزانس) و همچنین تأثیرپذیری و تأثیرگذاری متقابل آن‌ها، چارچوبی برای تحلیل روابط امروز ایران، ترکیه، عربستان و قدرت‌های جهانی فراهم می‌کند.

تاریخ اسلام تنها ابزاری برای تحلیل نیست، بلکه منبعی غنی برای استخراج الگوهای موفق و راه‌حل‌های پایدار برای چالش‌های امروزی است.

۱. الگوسازی برای عدالت اجتماعی و حکمرانی (بر اساس سیره علوی)

همان‌طور که در مکالمه پیشین اشاره شد، سیره امام علی (ع) نماد آرمان‌شهر حکمرانی است.

عدالت و توزیع منابع مشکل جامعه ما و همه جوامع تولید نیست چون انسان ها حریص هستند و در تولید کم نمی گذارند و باز به خاطر حریص بودنشان توزیع نمی کنند. مطالعه دقیق نحوه برخورد امام علی (ع) با بیت‌المال و تأکید بر تأمین معیشت عمومی قبل از ساخت و سازهای فاخر، می‌تواند الگوهایی برای مبارزه با فساد و توزیع عادلانه ثروت در دولت‌های مدرن ارائه دهد.

تاریخ اسلام هویت ساز است 

مدیریت بحران‌های هویتی، در دوره‌هایی که جامعه اسلامی دچار چند دستگی شد، تاریخ نشان می‌دهد که کدام استراتژی‌ها (تأکید بر مشترکات، تمرکز بر عدالت، یا اتکا به رهبری کاریزماتیک) موفق به بازسازی وحدت گردید. این درس‌ها برای مدیریت شکاف‌های هویتی (قومی، زبانی، مذهبی) در کشورهای مسلمان امروز بسیار حیاتی است.امروز دقیقا چیزی است که ما به آن نیاز داریم. 

12-  توصیه شما به دانشجویان و پژوهشگران جوان چیست؟

به دانشجویان توصیه میکنم که به صورت تخصصی وارد این حوزه ها شوند، امروزه باید به منابع جدید و روشهای دیجیتالی توجه ویژه ای داشته باشیم و در کنار این سیر مطالعاتی منظم و هدفمند داشته باشند.

 در پایان ضمن تشکر از حجت الاسلام محمدی که در این گفتگو ما را همراهی کرده و با بیان شیوا و رسا، آینه ای از گذشته را برای درک بهتر آینده برایمان ترسیم کردند. جناب آقای رمضان محمدی، با تجربیات و بینش‌های خود نشان داده‌اند که تاریخ می‌تواند به‌عنوان یک راهنمای معتبر برای ارتقاء جوامع و فردیت‌ها عمل کند.

آثار رمضان محمدی

انتهای پیام/ ناظری