انسجام معنایی آیات؛ مهم‌ترین مبنای تفسیر قرآن به قرآن

حجت‌الاسلام والمسلمین علی فتحی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا از قم در راستای معرفی کتاب «تفسیر قرآن به قرآن سیر تاریخی، مبانی و معیارها»، اظهار کرد: قرآن کتابی است روشنگر و هر آنچه را که انسان در مسیر هدایت بدان نیازمند بوده، به روشنی بیان کرده است، «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‎ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَهً وَ بُـشْرى لِلْمُسْلِمین» (نحل، ۸۹)؛ هدایت‎ نامه‎‌ای است آسمانی، سرشار از آیات آشکار، راه و راهنما در سرگردانی‎‌ها و سردرگمی‎‌ها، فرقان و بازشناسنده سره از ناسره، راه از چاه و حق از باطل، «هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْـهُدى‎ وَ الْفُرْقانِ» (بقره، ۱۸۵)؛ چراغی است پرتوافکن، مشعلی است فروزان و نوری است آشکار در بیابان تاریکی‎‌ها، «وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکُمْ نُورًا مُبِینًا» (نساء، ۱۷۴).

وی ادامه داد: خدای علیم و حکیم پدیدآورنده قرآن و نخستین مفسر آن است، آیا می‌‎شود چنین کتابی که بیانگر و تعیین‌کننده راه‎ از چاه است و در عین حال که نور و روشنی‌بخش است، خود مبهم و گنگ باشد.

فتحی افزود: در تفسیر قرآن با قرآن، دستیابی به مراد واقعی خدای متعال، با توجه به آیات دیگرِ قرآن کامل می‎‌شود، از پیامبر اعظم(ص) روایت شده است که می‌فرمایند: «آیات قرآن، یکدیگر را تأیید و تصدیق می‎‌کنند، پس میان آنها ناسازگاری نیفکنید.»

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه منظومه معنایی قرآن کریم بسان منظومه شمسیِ به‌هم‌ پیوسته و دارای ارتباط شبکه‌ای در مدار کلمات و آیات کلیدی قرآن است، گفت: دستیابی به منظومه بهم پیوسته و شبکه معنایی قرآن در گرو بکارگیری ضابطه‌مند روش تفسیر قرآن با قرآن است؛ از این رو هرگونه نظریه‌پردازی قرآن‌بنیان و حتی هرگونه اظهار نظر قرآنی بدون ملاحظه نظام معنایی، نمی‌تواند از اعتبار و روایی لازم برخوردار باشد.

وی در بیان هدف اصلی کتاب «تفسیر قرآن به قرآن سیر تاریخی، مبانی و معیارها»، تصریح کرد: هدف اصلی این کتاب تبیین مبانی و معیار‌های پیوند معنایی آیات با یکدیگر و روش تفسیر قرآن با قرآن، رویکرد استقلالی علامه طباطبایی است.

فتحی با بیان اینکه این اثر می‌تواند برای همۀ دانش‌پژوهان رشته تفسیر و علوم قرآن و سایر علاقه‌مندان به پژوهش‌های قرآنی مورد استفاده واقع شود، در رابطه با ویژگی‌های ممتاز این کتاب، افزود: این پژوهش ضمن گزارش گزیده از سیر تحول و تطور تاریخی تفسیر قرآن به قرآن، مبانی و معیارهای اساسی تفسیر قرآن با قرآن با رویکرد استقلالی را بررسی و تبیین کرده است.

وی اضافه کرد: بررسی سیر تطور و تحول تاریخی تفسیر قرآن با قرآن از صدر اسلام تاکنون با ذکر نمونه‌‎های عینی آن و بیان معیارها و مصداق‎‌های تفسیر قرآن به قرآن همراه با نمونه‌‎های عینی آن و تفکیک قرآن به قرآن با رویکرد سنتی و رایج از تفسیر قرآن به قرآن، با رویکرد استقلالی و بهره‌گیری از ظرفیت‎‌های معناشناسی واژگانی ساخت‌گرا و کاربرد عینی آن‌ها در تفسیر، از جمله ویژگی‎‌هایی است که آن را از آثار مشابه خود متمایز می‎‌کند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه عنوان کرد: قرآن کریم به‌‌عنوان نخستین منبع تفسیر آیات قرآن در کنار دیگر منابع، همواره در سنت تفسیری مفسران قرآن، کم‌‌وبیش مورد توجه بوده است؛ اما اینکه قرآن کریم چگونه در دلالت خود استقلال دارد نیازمند تبیین است که در این اثر مورد توجه بوده است.

علامه طباطبایی؛ احیا کننده تفسیر قرآن با قرآن

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: تبیین مبانی تفسیر قرآن به قرآن با رویکرد استقلالی و بررسی شبهات مربوطه با رویکرد استقلالی که توسط علامه طباطبایی به‌ صورت نظام‎‌مند در تفسیر المیزان دنبال شده است، گاه با بد فهمی‌‎هایی مواجه بوده است از جمله آنکه برخی بر این پندارند که با توجه به این مبنا، نقش سنت و روایات در تفسیر، به کلی نادیده گرفته می‎‌شود.

استاد حوزه و دانشگاه افزود: تفسیر قرآن به قرآن، در واقع تفسیر متن با متن است که بر اصول زبان‌‌شناختی و عقلایی زبان استوار است؛ ساختار زبان دارای نظامی خودبسنده است، به‌ویژه آنکه این سخن از زبان خدای دانا و حکیم صادر شده باشد.

وی گفت: روش تفسیر قرآن با قرآن مورد اهتمام پیامبر اعظم(ص) و اهل‌بیت(ع) عصمت او بوده است، با این همه، تفسیر قرآن با قرآن در سده‌های نخست هجری، به دلایل مختلف از جمله رواج و سیطره جریان اخباری‌گری، مورد اقبال گسترده و رسمی مفسران واقع نشده است.

وی گفت: استفاده از این روش در تفاسیر سده میانی به‌ویژه سده چهارم و پنجم بیش‌تر مشهود است. از سده هشتم تا سده سیزدهم، گاه از روش تفسیر قرآن با قرآن به‌ عنوان بهترین روش تفسیری یاد شده است؛ با این همه، تفسیری بر اساس این روش نوشته نشد. در سده اخیر، این اصطلاح تا جایی برجسته می‌شود که گاه بر عنوانِ تفاسیر می‌نشیند؛ البته این تفسیرها از نظر رویکرد و روش، همسان تلقی نمی‌شوند. بسیاری از آن‌ها همانند تفاسیر سده‌های میانی، استفاده از آیات قرآن در تفسیر را در مرتبه نخست فرایند تفسیر شمرده و براساس آن تفسیر نگاشته‌اند.

فتحی بیان کرد: در این میان اندک افرادی توانسته‎‌اند از این شیوه به‌صورت ضابطه‎‌مند، فراگیر و فراتر از تفسیر قرآن به قرآن لفظی استفاده کنند و تنها دانشمندی که در این سده توانست تفسیری با روش قرآن به قرآن با رویکرد استقلالی و روشمند بیافریند، علامه طباطبایی، نگارنده المیزان فی تفسیر القرآن بود.

وی تصریح کرد: استاد ارجمندمان آیت‌اللّه العظمی جوادی آملی می‌گوید: تفسیر قرآن با قرآن شیوه‌ای است که جملگی بر آن بوده‌اند، اما دیگران توان چنین کار سترگی را نداشته‌اند که قرآن را استنطاق کرده، آن را به نطق آورند تا آیات همگون آن نسبت به همدیگر ناطق، شاهد و مصدق باشد؛ گرچه تا حدودی در این راه توفیق یافتند؛ ولی به هر حال آن‎ که در این راه گوی سبقت را از دیگران ربود، کسی جز مؤلف بزرگوار المیزان علامه طباطبایی نبود.

تفسیر المیزان؛ نمونۀ بارز و برجسته رویکرد اعتدالی در تفسیر قرآن با قرآن

فتحی در رابطه با رویکردهای مختلف تفسیر قرآن به قرآن گفت: براساس مطالعه تاریخی، روش تفسیر قرآن با قرآن دو رویکرد کلی مطرح شده است: اول رویکرد سنّتی؛ به‌ معنای استمداد از آیات قرآن در فرایند تفسیر، به‌عنوان نخستین و معتبرترین منبع در کنار روایات که این رویکرد مورد عنایت همه مفسران و کم‌ و بیش مورد استفاده آنها بوده است.

وی اضافه کرد: رویکرد دوم استقلالی است؛ البته رویکرد استقلالی، تقریر یکسانی نداشته است، برخی تقریرهای افراطی است و به دلالت استقلالی انحصاری قرآن باورمند بوده و تقریباً نقش سنّت و روایات را نادیده گرفته است؛ نگرش استقلالیِ انحصاری در ابتدا به‌عنوان رویکرد کلامی و سیاسی مطرح شد، ولی در سده‌های اخیر در شبه‌قاره هند، مصر، ایران و برخی کشورهای دیگر، پیروان تفسیری پیدا کرد و بر پایه آن تک‌نگاری‌های تفسیری نیز پدید آمد، اما از آنجا که این رویکرد نقش سنت و روایات را به‌طور کلی نادیده می‌گیرد، تاکنون نتوانسته جایگاه خود را در تفسیر قرآن تثبیت کند.

عضو هیئت علمی حوزه و دانشگاه ادامه داد: برخی دیگر رویکرد اعتدالی از دلالت استقلالی قرآن داشته و با تفاوت‌هایی در کم و کیف، نقش روایات را در تفسیر نادیده نگرفته‌اند. تفسیر المیزان نمونه بارز و برجسته این رویکرد است؛ بر پایه این نگرش، برخلاف شیوه سنّتی هر آیه‌‌ای از آیات قرآن را می‌توان با تدبر، توجه به سیاق آن و استمداد از آیات دیگر قرآن تفسیر کرد.

فتحی گفت: چالش جدی که از منظر مخالفان تفسیر قرآن به قرآن با رویکرد استقلالی، مطرح می‌شود، نادیده انگاشتن نقش سنت و روایات در تفسیر است؛ با بررسی دقیق این رویکرد، روشن شد که دلالت استقلالی از دیدگاه علامه طباطبایی و پیروان تفسیری او، نقش تبیینی راویان را در معارف ناگفته، جزئیات احکام و در موارد جری و تطبیق، تأویل و باطن هرگز نادیده نمی‌‌گیرد و همچنین بر نقش تعلیمی همه روایات در شکوفایی تفسیر، تأکید می‌کند.

تفسیر قرآن با قرآن به‌معنای نفی پیوند ناگسستنی قرآن و عترت نیست

استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: تفسیر قرآن با قرآن و دلالت استقلالی قرآن هرگز به‌معنای نفی پیوند ناگسستنی قرآن و عترت نیست و برای دستیابی به معرفت دینیِ کامل، افزون بر قرآن که مهم‌ترین، معتبرترین و تراز معرفت دینی است به منابع دیگری چون سنّت صحیح و روایات معتبر و عقل برهانی، نیازمند است.

وی در رابطه با مهم‌ترین بنیادهای نظری تفسیر قرآن به قرآن، ابراز کرد: مهم‌ترین مبنای تفسیر قرآن به قرآن، انسجام معنایی آیات قرآن است، قرآن کریم مجموعه‌ای از آیات به‌هم‌ پیوسته دارای نظام منسجم از نظر معنایی است.

فتحی اضافه کرد: بر پایه انسجام معنایی قرآن، به تفسیر آیات به‌طور نظام‌واره نگریسته می‌شود و همه عناصر و موضوعات معارف قرآنی در پیوند با یکدیگر بررسی و تفسیر می‌شوند؛ زیرا موضوعات قرآن مجید، اگرچه در ظاهر پراکنده هستند و از نظام نامتمرکزی پیروی می‌کنند، ولی همین نظام اگر با توجه به انسجام معنایی آیات ترتیب یابد، به ما نگرش و بینش نظام‌داری را تحویل می‌دهد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پایان یادآور شد: برای شناسایی پیوندهای معنایی آیات قرآن ضوابط و معیارهای گوناگونی وجود دارد که می‌توان براساس آنها بیشتر مصداق‌های تفسیر قرآن با قرآن را تشخیص داد و سنجید؛ معیارهایی مانند معیار واژگانی، معیار ساختاری، معیار موضوعی، معیار محکم و متشابه و معیار سیاقی که مهم‌ترین آنها، پیوند موضوعی آیات و کلمات قرآن است.

یادآور می‌شود علاقه‌مندان می‌توانند برای دریافت فایل این کتاب به آدرس https://rihu.ac.ir/fa/book/۳۷۳۵۷ مراجعه کنند.

منبع: ایکنای قم