چگونگی علم خداوند به خود

به نقل از ایکنا، محمدهادی توکلی؛ عضو هیئت علمی فلسفه و کلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ۲۹ اردیبهشت‌ماه در نشست علمی «علم خداوند به خود بر پایه مناظره امام رضا(ع) با عمران صابی» با اشاره به بیانات امام رضا(ع) در مناظره خود با عمران صابی، گفت: عمران مجموعه‌ای از سؤالات را مطرح کرد که بسیار غامض بود و جواب‌های امام(ع) هم غامض، از جمله این پرسش‌ها علم خداوند به خودش بود؛ بحث خودآگاهی مجردات نسبت به خودشان بحثی است که زیاد مطرح شده است از جمله فلوتین معتقد است مجردات نیازی ندارند که به خودشان آگاه باشد.
 
وی افزود: در بین شیعه این اختلاف نظر وجود داشت که آیا خدا می‌دانسته است که او واحد است یا خیر و نتیجه می‌گرفتند اگر خدا بداند واحد است گرفتار شرک می‌شویم. فضیل از امام باقر(ع) سؤال کرد و امام(ع) فرمودند خداوند به خود عالم است و آن را ضرورت ازلی معرفی کرده‌اند.
 
توکلی اضافه کرد: محمدبن سنان هم از امام رضا(ع) در این‌باره پرسید و ایشان پاسخ فرمودند که بله خداوند قبل از خلق عالم به وحدانیت خود آگاه بوده است. بنابراین این پرسش که آیا خدا به خودش آگاهی دارد یا خیر همواره تا دوره امام رضا(ع) بین شیعیان وجود داشت و ملازم با این بحث هم بود که اگر آری پس امر دیگری یعنی آگاهی همراه با خدا ازلی و این موجب شرک است.
 
استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه پرسش‌کنندگان چون تصوری از علم حضوری نداشتند و معلوم را زائد بر عالم‌بودن خدا می‌دانستند لذا تصور شرک برای آنان پیش آمده بود، اظهار کرد: برخی از معتزلیون از جمله یکی از استادان مامون چنین باوری داشتند. به هر حال امام(ع) پاسخی دشوار به پرسش عمران داده و فرمودند: تحقق معلمه به شیء؛ تنها به جهت نفی امر مخالف با آن است و تا اینکه خود شیء با نفی اغیار از آن آشکار شود در حالی که در مورد خداوند شیء مخالفی وجود ندارد تا به سبب آگاهی به یک شیء آن را از خود دفع کند؛ تعبیر امام به شدت دشوار و غریب‌الحدیث است.
 

نظر علما در مورد این مناظره

وی ادامه داد: بزرگان شیعه چون علامه مجلسی با نقل این خبر می‌گویند این خبر از متشابهات اخبار است که فقط راسخون فی العلم می‌دانند و حتی تحریف و تقطیع در روایت را محتمل دانسته‌اند؛ برخی هم روی پرسش عمران صابی نکاتی بیان کرده‌اند؛ از جمله مرحوم تنکابنی از شاگردان ملاصدرا شرحی فارسی بر روایت این مناظره نوشته است و می‌گوید فهم این مناظره مخصوص کسانی است که در علوم حق خوض نموده‌‌اند؛ علامه مجلسی هم چهار احتمال داده و همه را هم نقد کرده است و قاضی ابوسعید هم آن را سر مکنون و غیب از اخبار معرفی کرده است؛ مختاری نائینی هم گفته است ظاهر حدیث مطابق معارف اسلامی نیست.
 
وی افزود: مرحوم میرزا مهدی آشتیانی می‌گوید این کلامی فصیح و از مشکلات احادیث است و وعده شرح مناظره را داده است که اخیرا آقای صدوقی سها گفتند که ما این شرح را پیدا کرده‌ایم.
 
توکلی بیان کرد: در مجموعه شروح، ۱۳ تفسیر و تقریر در مورد تعبیر امام(ع) یافتم؛ کلیت تقریرها را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد؛ اول اینکه مقصود امام نفی گونه‌ای از خودآگاهی از خداوند است که موجب نقص است. قاضی سعید گفته است امام نفی اثبات خودآگاهی می‌کند زیرا خودآگاهی مستلزم نقص است؛ مجلسی هم احتمال داده است که نفی خودآگاهی خداوند قبل از وجودش است که احتمال سخیفی است؛ برخی هم گفته‌اند پرسش در مورد خودآگاهی خدا نیست در حالی که در مناظره مراد از کائن الاول خداوند است نه مخلوقات.
 

خدا علم مرکب ندارد

مدیرگروه فلسفه و کلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: برخی از این علما مراد از معلمه در تعبیر امام(ع) را صورت علمی دانسته‌اند؛ قطب الدین نیریزی و ... گفته‌اند مقصود از معلمه، علم مرکب است یعنی خدا علم به علم ندارد. مختاری نائینی احتمال داده است مراد از معلمه علم زائد بر علم خداست؛ علامه جعفری هم مقصود از نفی معلمه به معنای معلوم برای مدرک مقابل با دیگری است.
 
توکلی با بیان اینکه روایات متعددی داریم که امام رضا(ع) علم خداوند به خودش را ثابت دانسته‌اند، اظهار کرد: شخصی خدمت امام(ع) رسید و گفت که برخی می‌گویند خداوند به واسطه علم زائد بر ذات عالم است و امام(ع) در جواب فرمودند که هر کسی چنین عقیده دارد به ورطه شرک افتاده است و خداوند حی و قدیم و بصیر به ذات خود است یا مکرر فرمودند عالم الا معلوم و همین تعبیر نشان می‌دهد که بیشتر مخاطبان ایشان معلوم را زائد بر ذات تلقی کرده بودند و امام دوئیت بین معلوم و عالم در مورد ذات را نفی فرمود.  
 
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و  دانشگاه با تاکید مجدد بر اینکه امام رضا(ع) گونه‌ای از خودآگاهی مستلزم نقص را از خدا دفع کرده است، اضافه کرد: اگر بخواهیم این فرضه تقویت شود باید سراغ الفاظ برویم؛ مثلا معلمه فی نفسه دلیلی بر علم زائد بر ذات نیست ولی در سؤالات عمران و پاسخ امام قرائنی وجود دارد که عمران علم خدا بر خود را علم زائد بر ذات تلقی کرده است. وجه دیگر به عنوان قرینه روح مناظره است زیرا عمران در اول مناظره گفته است که من شرق و غرب عالم را گشتم و نتوانستم کسی را بیابیم ثابت کند واحدی را که قائم به وحدانیت خود است و غیر او چنین ویژگی را نداشته باشد یعنی سؤال اصلی مناظره در این موضوع است.
 
وی افزود: عمران در بخش دیگری از مناظره پرسید که خدا آیا به حقیقت خود واحد است یا به سبب صفت متصف به واحد می‌شود؛ امام(ع) هم پاسخ دادند همانا خداوند پدیدآورنده که واحد اول است همواره واحد بوده است یعنی وحدتش زائد بر ذات نیست و هیچ شیئی همراه او نیست و دومی با او همراه نیست نه متشابه و نه معلوم و نه هیچ شیئی از اشیاء و همه امور مرتبط با مرحله پیش از خلق است و در آن مرتبه هم واحد است یعنی امام معلوم بر ذات خدا را از ازل نفی کرده است.
 

نفی علم حضوری مقید و علم حصولی خدا به خود

توکلی، گفت: معلمه به تعبیر امام رضا(ع) امری است که متوقف بر دیگری است یعنی هر جا معلمه است شیء دیگری در برابر عالم است و تا دیگری نباشد معلمه محقق نخواهد شد. اگر بخواهیم به این مسئله توجه کنیم معلمه دربردارنده علم حضوری خدا به کنه ذاتش نیست چون ادله فلسفی و سایر قرائن منفصله خودآگاهی را برای خدا ثابت می‌کند.
 
وی ادامه داد: پس ما یک علم حضوری مقید داریم که از خدا سلب می‌شود و صورت دوم علم حصولی خداوند به خود است که باز امام رضا(ع) آن را هم نفی فرمودند. امام(ع) المعلمه را به صورت مطلق از خداوند نفی فرمودند. امام معتقدند که خداوند نیازی به المعلمه ندارد که از طریق آن خودش را از دیگری ممتاز کند. در تعبیر دیگر مفهوم «خود» زمانی معنا دارد که دیگری پیرامون ما وجود داشته باشد ولی در برابر خداوند، شیئی وجود ندارد که خدا بخواهد با مفهوم «من» خودش را از دیگری متمایز کند.