ماموریت‌‌های حوزوی-دانشگاهی برای ریشه‌کنی حاشیه‌نشینی در کلان‌شهرها / الگوی اسلامی ساماندهی مناطق حاشیه‌نشین

 با آغاز مدرنیسم و توسعه شهرنشینی، مسئله حاشیه نشینی به وجود آمده و گسترش یافته است؛ لذا تجربیات زیادی در کشورهای دیگر نیز وجود دارد، اما در کشور ما با توجه به اینکه رویکرد دینی و اسلامی نسبت به موضوعات داریم، باید نسخه ویژه و بومی خود را در بحث مقابله با حاشیه نشینی داشت.

 هدف اصلی تشکیل دبیرخانه ملی ساماندهی مسائل فرهنگی و اجتماعی با رویکرد حاشیه‌نشینی کلان‌شهرها، پاسخگویی به تأکیدات مقام معظم رهبری درباره مأموریت‌گرایی دانشگاه‌ها و اجرای سند بالادستی مربوطه است. با توجه به تجربه پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در مطالعات مناطق محروم، این مأموریت از سوی وزارت علوم به آن واگذار و توافق‌نامه‌ای در سال ۱۴۰۱ با سازمان امور اجتماعی کشور منعقد شده است.

دبیرخانه با هدف ایجاد هم‌افزایی بین مراکز علمی، دستگاه‌های اجرایی و نخبگان حوزوی-دانشگاهی، شبکه‌ای از متخصصان حاشیه‌نشینی را شکل داده است. رویکرد اصلی، تدوین الگوی جامع مداخله اجتماعی با مبنای اسلامی و علوم انسانی است که در آن، جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی حاشیه‌نشینی مورد توجه قرار می‌گیرد.

همچنین، اصلاح قوانین نامناسب، مشارکت مردمی و همکاری با نهادهایی مانند مراکز تحقیقاتی مجلس برای ارائه بسته‌های سیاستی از دیگر اقدامات برنامه‌ریزی‌شده است که توجه ملی، همت جمعی و صبر در بلندمدت برای ریشه‌کنی این پدیده ضروری است.

برای آشنایی هرچه بیشتر شما خوانندگان گفت و گویی انجام داده ایم با دکتر حامد توانا مسئول دبیرخانه ماموریت ملی مطالعات «مسائل فرهنگی و اجتماعی حاشیه نشینی در کلانشهرهای کشور» که تقدیم می گردد:

سؤال: هدف از شکل گیری دبیرخانه ملی ساماندهی مسائل فرهنگی و اجتماعی با رویکرد حاشیه نشینی کلان شهرها چه بوده و چرا این ماموریت به مجموعه پژوهشگاه حوزه و دانشگاه محول شده است؟

یکی از تاکیدات مقام معظم رهبری، ماموریت گرایی دانشگاه ها بوده است و ما چند سند بالادستی داریم که بحث ماموریت گرایی را در دانشگاه توصیه و دنبال کرده اند. از آنجا که پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در زمینه مطالعات مربوط به مناطق حاشیه نشین و ساماندهی مناطق محروم تجربیاتی داشته است، این ماموریت از سوی وزارت علوم به پژوهشگاه حوزه و دانشگاه واگذار شده و یک توافق نامه در سال چهاردهم هزار و چهارصد و یک بین پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، وزارت علوم و سازمان امور اجتماعی کشور منعقد شده است که بر اساس آن، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به عنوان پشتیبان علمی دستگاه های اجرایی در زمینه ساماندهی فرهنگی و اجتماعی در مناطق حاشیه نشین، ماموریت خود را انجام می دهد.

سؤال: شما به عنوان دبیرخانه طبیعتاً وظیفه هماهنگی و ایجاد هم افزایی بین مراکز حوزوی و دانشگاهی و نهادهای دیگر را دارید؛ در این خصوص چه جلساتی برگزار شده است؟ با چه رویکردی؟ و حالا ناظر به فرمایشات مقام معظم رهبری که چند سال پیش پنج آسیب مهم را اشاره فرمودند که یکی از آن ها حاشیه نشینی بود، برنامه و رویکرد شما چیست که در سال های آینده این هم افزایی منجر به اهداف شما شود؟

از ابتدای واگذاری ماموریت و تشکیل دبیرخانه مربوطه در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، جلسات متعددی با دستگاه های استانی و ملی و همچنین مراکز علمی برگزار شده و ابعاد مسئله حاشیه نشینی از بعد فرهنگی و اجتماعی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

* شبکه‌سازی ۳۰ نخبه حوزوی-دانشگاهی برای مقابله با حاشیه‌نشینی

یکی از کارهای خوبی که در دبیرخانه حاشیه نشینی انجام شده این بوده که از طریق مکاتبه با دانشگاه های کشور، افراد متخصص در حوزه حاشیه نشینی به دبیرخانه معرفی شده اند. این اقدام در راستای ایجاد یک شبکه از متخصصان این حوزه بوده و الحمدالله تاکنون حدود سی نفر از اساتید حوزه مسائل حاشیه نشینی به دبیرخانه معرفی شده اند و ما در واقع یک شبکه از متخصصان این حوزه را تشکیل داده ایم که می توانند در خدمت ماموریت ملی باشند.

سؤال: به عنوان یک استاد دانشگاه که به هر حال با مباحث حوزوی نیز مرتبط هستید، هم حوزویان و هم دانشگاهیان و به ویژه نخبگان حوزه و دانشگاه، ظرفیت مهمی در مسئله یابی، تشخیص مسئله و کار کردن بر روی راهکارها برای برون رفت از مسائل و مشکلاتی که به ویژه حاشیه نشینی دارد که خود مباحث متعددی را دربرمی گیرد، دارند. به نظر شما فراتر از بحث دبیرخانه، در این چهل سال گذشته چقدر توانسته ایم از ظرفیت نخبگان و کارشناسان حوزوی و دانشگاهی برای ساماندهی حاشیه نشینی استفاده کنیم و مشخصا راهکار و پیشنهاد شما در این قضیه چیست که این ظرفیت شکوفا شود و نمود و بروز بهتری داشته باشد؟

مسئله حاشیه نشینی یک مسئله جهانی است و مسئله ای ملی و مختص کشور ما نیست و با آغاز مدرنیسم و توسعه شهرنشینی، مسئله حاشیه نشینی به وجود آمده و گسترش یافته است؛ لذا تجربیات زیادی در کشورهای دیگر نیز وجود دارد. اما در کشور ما، با توجه به اینکه ما یک رویکرد دینی و اسلامی نسبت به موضوعات داریم، قاعدتا باید نسخه ویژه و بومی خود را در بحث مقابله با حاشیه نشینی داشته باشیم.

رویکرد عمومی تا قبل از این در ارتباط با حاشیه نشینی بیشتر جنبه کالبدی و عمرانی داشته و به ابعاد اجتماعی و فرهنگی آنچنان که باید و شاید توجه نشده است؛ هر چند در برخی از سندهای بالادستی مرتبط با ساماندهی سکونت های غیررسمی به جنبه های اجتماعی و فرهنگی نیز توجه شده است.

رویکرد ما این است که این موضوع را از منظر علوم انسانی و اسلامی دنبال کنیم و قاعدتا نسخه ای که برای حل مسائل فرهنگی و اجتماعی مناطق حاشیه نشین ارائه می شود، بر اساس آموزه های اسلامی و اصول، ارزش ها و مبانی ما باشد که این ویژگی در یک مجموعه ای مانند پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بهتر قابل پیگیری است؛ چرا که متخصصان این مرکز پژوهشی هم تخصص دانشگاهی دارند و هم تخصص حوزوی دارند و لذا بر هر دو جنبه اشراف علمی دارند و بهتر می توانند کار را دنبال کنند.

سؤال: اینکه فرمودید بحث علوم انسانی اسلامی، یعنی بخشی از خروجی فعالیت های شما هدایت یک سری پژوهش های کاربردی برای جامعه است که این تصمیم گیری را برای مسئولان تسهیل کند؟ یا حوزه های دیگری نیز حوزه کاری شما را شامل می شود؟

ما در واقع پشتیبان علمی سازمان امور اجتماعی کشور زیرمجموعه وزارت کشور برای اجرای طرح های خود هستیم؛ ما باید پشتیبانی علمی انجام دهیم و این کار را از طریق تجمیع ظرفیت های علمی کشور با ایجاد شبکه متخصصان دنبال می کنیم. ان شاالله یکی از کارهای مهمی که داریم پیگیری می کنیم تا به نتیجه برسد، ارائه یک الگوی جامع برای مداخله اجتماعی در مناطق حاشیه نشین است که در آن رویکرد دین اسلامی پررنگ باشد.

به خاطر اینکه به هر حال ما یک جامعه اسلامی هستیم و باید از ظرفیت های فرهنگی و اجتماعی خاص خود بهره بگیریم.

وقتی ما یک مرکز پژوهشی را برای انجام این کار انتخاب می کنیم که فقط جنبه علوم انسانی را دنبال نمی کند، بلکه علوم اسلامی نیز در آن مداخله دارد، معنای آن این است که ما مسئله را با توجه به ظرفیت های جامعه خود می خواهیم حل کنیم.

سؤال: اشاره داشتید به اسناد بالادستی؛ می خواهم بپرسم ناظر به اسناد بالادستی، به نظر شخص حضرتعالی، اصلاح نظام حکمرانی که چندین سال اخیر نیز وزیر محترم علوم آن را فرموده اند، در این قضیه چگونه می تواند به کاهش تبعات نامطلوب حاشیه نشینی و کاهش آسیب ها و معضلات مبتلا به آن کمک کند؟

این موضوع جنبه های مختلفی دارد؛ یک جنبه آن بحث اصلاح قوانین و مقررات است که ما باید حتما مقررات را متناسب با وضعیت موجود در مناطق حاشیه نشین بازنویسی کنیم. اگر این کار انجام نشود، ما همچنان دچار مشکل خواهیم بود.

من یک مثال می زنم: مثلا بحث های حقوقی در مناطق حاشیه نشین، چون معمولا سکونتگاه ها اسناد رسمی ندارند، باعث می شود که از خدمات شهری محروم شوند یا امکان گرفتن وام برای آن ها وجود نداشته باشد. ما باید این مسئله را به هر حال حل کنیم؛ یعنی بحث حقوقی را حل کنیم. این یک جنبه مسئله است.

* اصلاح قوانین و مشارکت مردمی؛ دو محور کلیدی در مبارزه با حاشیه‌نشینی

جنبه دیگری که از اهداف مهم اسلام و جمهوری اسلامی است، مشارکت دادن مردم در حکمرانی است که این بسیار مهم است.

طبق تجربیات جهانی، بهترین طرح های موفق در حوزه حاشیه نشینی، طرح هایی بوده اند که حضور مردم در آن ها پررنگ تر بوده و پایدار بوده است. ما باید به مردم ارزش بدهیم و در راستای الزام و توصیه دین خود و فرهنگ خود، حضور مردم را در ساماندهی امور خود بپذیریم و در یک ساختار دولتی مردمی این را کاملا محقق کنیم و دنبال کنیم تا بتوانیم در مناطق حاشیه نشین به نتایجی برسیم که پایدار و قابل اتکا باشد.

سؤال: در صحبت های خود اشاره کردید به اصلاح قوانین و مقررات؛ به هر حال ما یک ظرفیتی داریم جدای از مراکز پژوهشی که در تهران هستند، مانند مراکز پژوهشی در قم که بیشتر نخبگان و اساتید حوزوی و دانشگاهی در آنها فعالیت می کنند. به عنوان دبیرخانه، ارتباطی با این مراکز داشته اید؟ آیا همفکری، هم افزایی و جلساتی با این مجموعه ها داشته اید که مثلا در آن ها بحث شده باشد این قوانین و مقررات باید اصلاح شوند یا حداقل زمینه سازی شود و بستر آن مهیا شود تا پیشنهاداتی برای مجلس جهت اصلاح قوانین در حوزه حاشیه نشینی ارسال شود؟

ما این کار را از طریق الگوی جامعی که عرض کردم دنبال می کنیم. ما باید در سه سطح — سطح ملی، سطح استانی و سطح محلی — مسائل را دنبال کنیم که بخش سطح ملی آن، بخش قابل توجهی از آن همان اصلاح مقررات است. این را باید ما در ابعاد متعدد بررسی کنیم و مشخص کنیم و آن وقت می شود از نظرات مشورتی مراکز مطالعاتی استفاده کرد و در نهایت یک بسته سیاستی به مجلس یا به دولت ارائه کرد تا این را دنبال کنند و مقرراتی که مانع ایجاد می شود برای ساماندهی مناطق حاشیه نشین را یا حذف کنیم یا اصلاح کنیم.

سؤال: آیا برنامه ای مانند همایش یا جلسه مهم یا نشستی دارید که در حوزه رسانه بخواهید اعلام کنید؟

ما تا پایان امسال مهم ترین برنامه ای که در پیش رو داریم، برگزاری همایش ملی تحت عنوان «حاشیه نشینی: زمینه ها، آسیب ها و راهکارها از منظر علوم انسانی و اسلامی» است که در هفت محور دنبال می شود و ان شاالله ما بتوانیم توجه لازم به حساس سازی جامعه و مسئولان را در این همایش دنبال کنیم و البته از فواید علمی مقالات و آثار ارائه شده در همایش نیز بهره ببریم. کما اینکه اخیرا هم جلسه ای با استانداری داشتیم و چند مقاله که جنبه عملیاتی نیز داشتند ارائه کردیم و استقبال هم شد.

* طرح الگوی اسلامی ساماندهی مناطق حاشیه‌نشین تا پایان سال

یکی از کارهایی که ما داریم دنبال می کنیم و احتمالا پس از همایش این برنامه اجرا خواهد شد، فاز مقدماتی آموزش رهبران، فعالان و مدیران محلی مناطق حاشیه نشین قم است که به صورت آزمایشی انجام می شود و ان شاءالله این دو برنامه، برنامه های اساسی و مهم ما تا پایان سال خواهد بود.

سخن پایانی:

توجه به این مسئله مهم که حدود بیست میلیون جمعیت کشور ما را درگیر کرده است، باید بیشتر مورد توجه مردم و مسئولان قرار گیرد و یک همت عمومی و ملی پشت این کار قرار گیرد تا بتوانیم بخشی از مسائل را حل کنیم. و البته باید توجه داشته باشیم که این موضوعی است که در کوتاه مدت قابل حل نیست و باید ما با صبر و شکیبایی مسئله را دنبال کنیم تا ان شاالله در آینده ای دیگر منطقه حاشیه نشین نداشته باشیم.

منبع : خبرگزاری حوزه