نسبت«علم کلام» و «سیره شناسی»

ارائه کننده:
دکتر روح الله توحیدی نیا، پژوهشگر همکار گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛

ناقد:
دکتر امداد توران، استادیار گروه شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب؛

دبیر علمی:
دکتر رسول قلیچ، پژوهشگر همکار گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه ودانشگاه؛

دوشنبه 23 مردادماه 1402ساعت 10تا 12

گزارش نشست:

کرسی ترویجی نسبت سیره شناسی و علم کلام با ارائه حجت الاسلام دکتر روح الله توحیدی نیا، دانش پژوه حوزه علمیه قم و دانش آموخته دکتری دانشگاه تهران و نقد دکتر امداد توران، عضو هیئت علمی دانشکده شیعه شناسی دانشگاه ادیان در 23 خرداد 1402 در سالن حکمت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برگزار گردید.
 در این نشست پس از طرح موضوع توسط دبیر جلسه دکتر رسول قلیچ، حجه الاسلام دکتر روح الله توحیدی نیا، در ابتدا با معرفی پیشینه مباحث خود در خصوص سیره شناسی، از در دست انجام بودن سه طرح تحقیقاتی همزمان در این حوزه خبر داد و تاکید نمود که در مرحله ارائه مقدماتی دیدگاه و بنابراین روشن نمودن نسبت تعریف خود از سیره شناسی با دیگر حوزه های دانشی قرار دارد. وی با برشمردن ده مورد از اشتراکات کلام و سیره شناسی و ابهاماتی که این اشتراکات در نوع صورتبندی و پاسخ به مسائل مرتبط موجب می شود، بر ضرورت تبیین تمایز و جایگاه هر یک از این دو حوزه تاکید نمود و گفت: تا زمانی که ما به طور روشن تمایز این دو حوزه دانشی را روشن نکنیم به طور طبیعی متخصصان علم کلام با نگاه و رویکرد کلامی خود به این حوزه ورود یافته و آن را تمام می دانند در حالی که به رغم اشتراکات و اهمیت ویژه و غیرقابل چشم پوشی علم کلام برای سخن به میان آوردن از سیره، پژوهش در این حوزه نیازمند در اختیار داشتن آموزه ها و اطلاعاتی از حوزه های دانشی دیگر نیز هست.
محقق همکار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ادامه به تفاوت این دو حوزه دانشی در موضوع، غایت و روش پرداخت و گفت: با در نظر گرفتن چنین تفاوت هایی است که باید تصریح کرد سیره شناسی بدون در نظر گرفتن مبانی کلامی و اتخاذ رویکرد کلامی مشخص، به شکل زنده و پویا متولد نخواهد شد و ایفای نقش نخواهد کرد، اما در عین حال، در صورتی که نتواند سازگاری روشنی با مبانی و روش دیگر حوزه های علوم اسلامی پیدا کند، در پاسخ به پرسش ها و مسائل درباره معصومان(ع) ناتوان و دست بسته خواهد بود.
 وی در بخش دیگری از سخنان خود و با اشاره به روند پرداخت به این حوزه دانشی در طول تاریخ، گفت: صد البته باید توجه داشت که سیر مباحث صاحبان علم کلام در طول تاریخ چنین بوده است که به مسائلی بییشتر توجه داشته اند که موضوع این علم یعنی عقاید دینی یا عقاید ایمانی مورد هجمه واقع شده باشد. این موضوع به دلیل رسالتی است که علم کلام در درجه نخست برای خود تعریف کرده و آن حفاظت از اصول و ضروریات دین است. اما در سیره شناسی فرض بر عبور از این اختلافات به ویژه در سطح مبانی و ضروریات است. همچنانکه مخاطب ما نیز متفاوت است. این تفاوت در نتیجه و برآیند دو حوزه دانشی نیز جاری می شود. محصول حوزه دانشی علم کلام، اعتقاد است و دفاع از این اعتقاد اما در سیره شناسی، محصول حوزه دانشی فراتر از صورتی اعتقادی است و ابعاد و زوایای عمل را درگیر می کند.
حجه الاسلام دکتر توحیدی نیا در پایان به ابعاد رابطه میان دو حوزه دانشی پرداخت و به پنج مورد از نیازهای هر یک از حوزه های دانشی کلام و سیره شناسی که تنها بوسیله طرف دیگر و نه هیچ یک از علوم اسلامی یا انسانی قابل حل نیست، پرداخت. وی در بخش دیگری از سخنان خود، گفت: نباید این نکته را فراموش کرد که طرح بحث از سیره شناسی صورتی متفاوت از مباحث معمول سیره دارد. از این جهت در بررسی ها برای تبیین نسبت آن با علم کلام نباید مباحث به سیره در معنای تاریخ و شرح حال و سپس نسبت آن با مبانی کلامی تقلیل داده شود. چراکه این بحث در جای خود مورد توجه قرار گرفته و به نظر می رسد اگر با رویکرد اسلامی در علم تاریخ به موضوعات و مسائل بپردایم، هنگام سخن به میان آوردن درباره معصومان(ع) نیز با در نظر داشتن مبانی کلامی، مشکلی نخواهیم داشت. اما سیره شناسی در اینجا خود را از علم تاریخ جدا کرده است. بله ممکن است از جهات گوناگون و در بخش هایی از مسائل خود رویکرد و روش مواجهه تاریخی باشد، اما در جلسات پیشین تمایز آن را با تاریخ شناسی از جهت موضوعی و روشی توضیح داده ایم.
در بخش دیگر این نشست دکتر امداد توران، به اهمیت و ضرورت توجه به این موضوع اشاره کرد و تاکید نمود که در اصل طرح و نوع مباحث و توجه به علم کلام در این حوزه همراهی و همگامی دارد و تلاش می کند تا تقریری دیگر را از این موضوع را مورد توجه قرار دهد. عضو هیئت علمی گروه شیعه شناسی دانشگاه ادیان در بخش دیگری از مباحث خود به ضرورت توجه به پیشینه و نقد و تحلیل آنها چه در مدارس کلامی و چه در مکتوبات پیش از انقلاب و چه در تحقیقات متعددی که پس از انقلاب صورت گرفته، پرداخت و گفت: البته نقطه ای که باید در بحث تقویت شود این است که عبور از نظریات دیگر باید در مرحله عمل و درگیری بیشتر خود را شان دهد و نمی توان به آنچه از ذهن عبور کرده اکتفا نمود.
وی در بخش پایانی جلسه البته به نقد بهره مندی از سیره نیز پرداخت و گفت: فرض اینکه سیره را می خواهم به به سمت کاربرد ببرم، با دشواری هایی روبه رو است و موافق با آن نیستم چرا که می دانیم که امام برای کار خود، دستور خاص غیبی داشته است، می دانیم نتایج مباحث را می دانسته و از مسیر مقدرات اطلاع داشته یا اینکه می دانیم در بزنگاه های سیره از اعجاز استفاده کرده است. در این صورت چگونه می خواهیم این سیره پیامبر(ص) یا امام صادق(ع) را کاربردی بفهمیم؟ از این رو حل این دشواری از نظر بنده به دلیل اینکه تاریخ به ما خبر از نقش موارد یاد شده در تصمیم و اقدام امامان می دهد، این امر بسیار مشکل است.
حجه الاسلام دکتر روح الله توحیدی نیا در پایان ضمن پاسخ به برخی نکات مطرح شده، گفت: انتظار طرح نقد اخیر را داشتم اما کمی دیر چنین ارتباطی با مباحث مورد نظر برقرار شد و فرصت کافی برای بحث درباره آن وجود ندارد. با این حال این نقد برآمده از نگرش برخی رویکردهای کلامی است و تاثیر چنین نگاهی را در مباحث فقهی و اصولی را نیز مشاهده کرده ایم. تنها می توان گفت نفس طرح چنین دیدگاهی که جای داشتن ویژگی های و اختصاصات مربوط به رفتار ائمه(ع) در مناسبات اجتماعی و سیاسی شان، می تواند از جهاتی مانع بهره مندی شود، زمینه را برای نقد و بررسی ابعاد مساله به وجود آورد.