نسبت«سیره شناسی» و «حدیث شناسی»

کرسی_ترویجی نسبت«سیره شناسی» و «حدیث شناسی»

ارائه کننده: دکتر روح الله توحیدی نیا، پژوهشگر همکار گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛

ناقدین: حجت الاسلام والمسلمین سید محمد کاظم طباطبایی، رئیس دانشکده علوم و معارف حدیث دانشگاه قرآن و حدیث؛ دکتر عبدالهادی مسعودی، رئیس دانشگاه قرآن و حدیث؛

دبیر علمی: دکتر رسول قلیچ، پژوهشگر همکار گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه ودانشگاه؛

 چهارشنبه 31 خردادماه 1402ساعت 10تا 12 قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

---------------------------------------------

گزارش

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر روح‌الله توحیدی‌نیا، ۳۱ خردادماه در نشست علمی «نسبت سیره‌شناسی و حدیث‌شناسی»، با اشاره به رویکردهای گوناگون علوم انسانی و اسلامی در گزارش‌دادن درباره معصومان(ع)، گفت: یکی از خلأهایی که درباره فهم و کاربست چارچوب آموزه های دینی احساس می‌شود، این است که ما باید در جای دیگری بایستیم و به نوع نگرش ما به معصومان(ع) می تواند بسیار موثر باشد، از این رو چشم‌انداز جدیدی برای مشاهده‌کردن معصومان(ع) نیاز داریم و مفهوم این مدعا آن است که علوم اسلامی و انسانی فعلی می تواند در نگرش جدیدی این هدف را برآورده کند و ما نیازمند یک حوزه دانشی نوین هستیم. وی تاکید نمود که حدود ده سال است که درگیر مباحث مربوط به سیره معصومان(ع) است و آنچه در جلسات متعدد ارائه شده یا خواهد شد، نتیجه یک فرایند طولانی از مطالعات است.
وی ادامه داد: در بین علوم اسلامی، حدیث‌شناسی خودش را یکی از مهم‌ترین متکفلان سخن گفتن درباره معصوم می‌داند و این موضوع در عرف دانشگاه و حوزه جا افتاده است و پایان‌نامه و کتب زیادی در این باره داریم؛ بنده معتقدم در عین اینکه رشته حدیث‌شناسی نقش مهمی در این عرصه دارد ولی از ابزار و توان کافی برای سیره‌شناسی برخوردار نیست و البته علوم انسانی و اسلامی دیگر هم این توانایی را به صورت استقلالی ندارند.
توحیدی‌نیا با بیان اینکه مجموع بررسی‌های حدیثی، کلامی و تاریخی ما را به این نتیجه می‌رساند که مفهوم سیره توانایی به دوش کشیدن عنوان دانشی مورد نظر را دارد که تفصیل آن نیاز به جلسه ای دیگر دارد، گفت: بنده در این بحث بنا بر اظهار اشتراکات نداشتم و روی نقاط تمایز متمرکز شدم ولی در چند کتاب بر روی عنوان تاریخ‌نگاری امامیه کار کرده‌ام.  
رابطه تنگاتنگ بین حدیث و سیره
توحیدی‌نیا با اشاره به تعریف سیره‌شناسی گفت: ما در مباحث مان تعریف جدیدی را از سیره ارائه داده ایم و به نقطه مطلوب می نگریم. وی تاکید نمود که در این جلسه صرفا به برخی از مفاهیم مورد نظرش در تعریف سیره با توجه به نیازی که در مقایسه آن با حدیث شناسی است خواهد پرداخت. مفهوم معصوم روشن است و ریشه در باور به عصمت دارد. معصومان کسانی هستند که به خاطر قرار گرفتن در مرتبه والای انسانیت از این جایگاه و مقام برخوردار شده‌‎اند.
وی افزود: مفهوم مهم دیگر تصویر است و مقصود از آن اشاره به کاری است که برای عدم دسترسی مسقیم و مشاهده‌پذیر به معصوم(ع) باید انجام شود؛ فرض کنید ما فکر و قولی را می‌خواهیم به معصوم منتسب کنیم و واژه تصویر در اینجا راهگشاست. البته این مفهوم می تواند از جهات گوناگون مورد تامل باشد. محققان در مقام تشخیص و تعیین رابطه معیارها و سنجه‌ها با منابع و اخبار در تلاش برای هر چه بهتر دیدن این تصویر هستند و باید به وسیله ابزارهای متعدد و از راه‌های گوناگون این هدف را محقق کنند.
توحیدی‌نیا بیان کرد: مفهوم دیگر اهمیت و نقش عنصر مهم در تصویرگری است یعنی اگر ما معصومین(ع) را در زمان خودشان تصویر نکنیم کار ما پرداختن به سیره نخواهد بود و طبیعتاً وقتی به زمان توجه شد مکان و عاملیت زمانه هم مشخص خواهد شد؛ البته وقتی از منظر تاریخی در مورد معصومین سخن می‌گوییم به این معنا نیست که صرفاً ایشان را در منظر تاریخی تعریف کنیم.

وی اظهار کرد: مقصود ما از سیره هر تلاش علمی است که در راستای تحقق به سیره باشد و این کوشش علمی، اطمینان از پشتوانه پارادایمی و نظام‌مندی و به دنبال آن پاسخگویی در یک حرکت علمی است؛ به این معنا که شناخت باید تابع مبانی نظری باشد و در اینجاست که با ملاحظه مطالعات سیره معصومین(ع) می‌توانیم بگوییم ما از جهت مطالعات در ابتدای مسیر قرار داریم.
توحیدی‌نیا با بیان اینکه آنچه در حوزه‌های علمیه به عنوان تخصص در علم حدیث مطرح می‌شود، منظور ما است، اضافه کرد: در سیره‌شناسی، موضوع، معصوم است و ما در اینجا به یک انسان متفاوت و با ویژگی‌های خاص می‌نگریم ولی در حدیث‌شناسی با یک متن سر و کار داریم. در سیره‌شناسی، غرض دستیابی به معصوم(ع) است معصوم نسبت به سنت، عمومیت دارد
توحیدی‌نیا بیان کرد: در حدیث‌شناسی بر روی معنا و مفهوم حدیث تمرکز داریم و عناصر تاریخی مانند زمان و مکان و تاریخ نقش کمکی دارند ولی در سیره، نگاه تاریخی به یک رویکرد تبدیل می‌شود و ما به زمان و مکان برای فهم ساختاری و گفتمانی حاکم در آن دوره توجه داریم، بنابراین عقل و قواعد عقلی در سیره‌شناسی بیشتر مورد استفاده است، همچنین چگونگی عرضه دستاورهای بین حدیث‌شناس و سیره‌شناس تفاوت دارد.
مقایسه حدیث و سیره درست نیست
در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی، استاد دانشگاه قرآن و حدیث در سخنانی به عنوان ناقد، گفت: ما اگر این دو حوزه دانشی را هم‌تراز بدانیم تا اینکه ناهم‌تراز تلقی کنیم با هم تفاوت دارند، مثلاً اخلاق و فقه و کلام و فقه دو حوزه معرفتی و در تراز هم هستند ولی حدیث و قرآن، حوزه معرفتی خاص نیستند بلکه منبع معرفت هستند لذا دانشی که قرار است هم‌تراز آن قرار بگیرد، پردازش‌کننده این منابع معرفتی خاص هستند.
وی افزود: پس مشکل اولیه این است که اساساً مقایسه بین این دو چه دلیلی دارد و اینکه ما بین یک منبع معرفتی با یک دانشی که با استفاده از آن منبع حوزه دانشی جدید تولید کرده است، مقایسه کنیم و این جای بحث دارد.
طباطبایی تصریح کرد: نکته دیگر اینکه اگر در تعریف حدیث بگویم حکایت قول و فعل و تقریر معصوم است سیره هم به عنوان منبع معرفت، زیرمجموعه حدیث قرار خواهد گرفت؛ در واقع ما قرآن را به عنوان منبع معرفتی متقن داریم.

وی ادامه داد: در دانش حدیث مباحثی مانند اعتبارسنجی و منابع حدیثی و تاریخ حدیث و ... را داریم و یکسری مباحث هم در مورد چگونگی فهم متن است که از حوزه حدیث خارج نیست ول با مباحث اولیه هم فرق دارد؛ در سیره‌شناسی در قسمتی که مربوط به استناد و اعتبار و انتساب است، ما همان مباحث حدیثی را باید در نظر بگیریم و کار جدیدی نمی‌توانیم انجام دهیم.
طباطبایی با بیان اینکه منطق فهم حدیث و سیره یکسان است، اضافه کرد: ما برای اینکه سیره را الگو قرار دهیم، دنبال فهم آن هستیم و این بحث حوزه دانشی مجزاست و ربطی به حدیث ندارد؛ زیرا حدیث فقط می‌گوید معصوم(ع) اینگونه بودند و اینگونه فرمودند یا در زمان و مکان این کنش و واکنش را داشتند ولی در سیره‌شناسی ما قصد داریم الگو بگیریم. مثلاً قبل از انقلاب کسانی آن را با زمان امام حسین(ع) مقایسه می‌کردند و برخی با امام حسن(ع) و مشکل در این بود که ما باید تصمیم حسینی بگیریم یا حسنی و دشواری کار در اینجاست.
حدیث و سیره؛ دو علم مستقل
در ادامه حجت‌الاسلام عبدالهادی مسعودی خمینی، رئیس دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه ارائه‌دهنده در هر دو دانش به خوبی تحقیق کرده‌اند، گفت: ما در حدیث و سیره آنقدر پیش رفته‌ایم که ایشان توانسته اند امکانی برای دو علم قرار دادن آن ایجاد کنند و این خودش یک نوع پیشرفت است.
وی افزود: اما سوال این است که ما در مورد خلقت نوری ائمه بیندیشیم، جزء سیره است یا خیر؟ آیا اندیشه در مورد علم امام جز سیره است یا خیر؟ ترسیم تصویر ملکوتی امام جزء سیره است یا خیر؟ لذا سیره، رفتارشناسی معصوم است و صورت نزدیک به واقعیت از ائمه(ع) به ما می‌دهد و صورت رفتارهای معصوم است.
مسعودی بیان کرد: ما در مورد رفتارها هم باید قید بزنیم، اینکه آیا ما رفتارهای شخصی ائمه(ع) را هم جزء سیره می‌آوریم؟ مثلاً امامی گوشت گوسفند و امام دیگر گوشت پرنده دوست داشته است، یا یک معصومی تند و دیگری آهسته راه می‌رفته است و اینها را نمی‌توان به سادگی سیره دانست.
وی افزود: علم کلام در تعریف معصوم متکی به حدیث است، یعنی در تعریف عصمت یک مبنای عقلی داریم و بخشی متکی به نقل است، بنابراین سیره‌شناسی باید متکی به حدیث باشد و این هم قابل اعتناست. اگر گفتار را هم جزء رکن اساسی تصویرسازی از معصوم قرار دهیم، مقدار زیادی با حدیث اشتراک پیدا خواهد کرد.
سیره شناسی نیازمند واکاوی از جهات گوناگون است
حجت الاسلام دکتر توحیدی نیا در پاسخ به نکات مطرح شده افزود: حدیث شناسی نمی تواند برای ما فرایند شناخت معصوم را کامل کند. حدیث شناسی حتی اگر وارد مسیر شناخت سیره شود، این یک رویکرد از شناخت معصوم خواهد بود. بنابراین اینکه فرمودند نمی توان این دو یعنی حدیث شناسی و سیره شناسی را در کنار یکدیگر دید، به نظر چنین ظرفیتی وجود دارد. البته اینجانب نیز بارها تاکید کرده ام که سیره شناسی که ممکن است بعدها از آن با تعبیر دیگری استفاده کنیم حتما در عرض حدیث و قرآن قرار نمی گیرد و ما باید به صورت دیگری در مجموعه علوم اسلامی و انسانی آن را جای دهیم.