۱۵ خرداد؛ اولین قیام با محوریت مستقل روحانیت شیعه

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه حجت‌الاسلام والمسلمین محمد شجاعیان، عضو هیئت علمی گروه سیاسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا از قم اظهار کرد: قیام ۱۵ خرداد و یا نهضت ۱۵ خرداد را باید در استمرار مبارزه نیرو‌های سیاسی مذهبی در اوایل دهه ۱۳۴۰ شمسی با رژیم پهلوی ببینیم. بعد از رحلت آیت‌الله العظمی بروجردی، مرجع تقلید بزرگ شیعیان، رژیم احساس کرد که روحانیت و در واقع نیرو‌های مذهبی سیاسی با خلأ رهبری و انسجام درونی مواجه هستند، بنابراین شروع کرد به یک سلسله اقداماتی برای اجرای برخی از طرح‌ها و برنامه‌هایی که بیشتر آنها در راستای وابستگی رژیم پهلوی به دولت‌های غربی و به‌ویژه ایالت‌های متحده و همچنین سیاست‌های ضد مذهبی و ضد شیعی شاه بود.

وی ادامه داد: شاید اولین اقدامی که رژیم پهلوی انجام داد، تلاش برای انتقال مرجعیت از قم به نجف بود. به این دلیل که حضور مراجع شیعه را در قم برای اجرای طرح‌های خودش مانع می‌دانست و برایشان راحت‌تر بود که مرجعیت شیعه خارج از ایران و در نجف باشد؛ قبل از مرجعیت آیت‌الله العظمی بروجردی، مخصوصاً در دوره مشروطه، با وجود اینکه در آن زمان مراجع بزرگ، ایرانی بوده‌اند ولی در نجف می‌زیستند؛ شاه بعد از رحلت آیت‌الله العظمی بروجردی، پیام‌های تسلیتی به مراجع و علمای بزرگ نجف فرستاد و در واقع قصدش همین بود که مرجعیت و مراجع بعدی دیگر در ایران نباشند. اما الحمدلله این اتفاق نیفتاد و مراجع، در قم هم بودند.

لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی؛ مسلط کردن غیر مسلمانان بر مسلمانان

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ابراز کرد: اولین برنامه مشخصی که شاه و دولت علم که نخست وزیر آن مقطع بود، لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود که این لایحه نکاتی داشت مانند اینکه شرط مسلمان بودن را از منتخبان حذف کرده بود و شخص منتخب به جای قسم خوردن به قرآن، می‌توانست به یکی از کتب آسمانی سوگند نمایندگی‌اش را بخورد که مراجع شیعه و علمای بزرگ در قم، این عمل را زمینه مسلط شدن غیر مسلمانان و به ویژه بهائیان که در آن مقطع به شکل غیر رسمی در ساختار حکومت پهلوی نفوذ داشتند، می‌دانستند که از لحاظ آموزه‌های دینی و به ویژه آیات قرآن حرام و خلاف اسلام است.

وی با بیان اینکه مراجع بزرگ شیعه مشخصاً با نقش‌آفرینی حضرت امام خمینی(ره) وارد میدان شدند و به صورت منسجم با بیانیه‌ها، اعلامیه‌ها و نامه‌هایی که به دولت علم و در روزنامه‌ها و سخنرانی‌ها انتقال می‌دادند، اصرار بر این داشتند که این لایحه باید حذف شود و پس گرفته شود، اظهار کرد: در این فرآیند حضرت امام (ره) نقش پیشرویی داشتند. امام (ره) فرمودند: «ما با رأی زنان مخالف نیستیم بلکه با سوءاستفاده از زنان مخالف هستیم.»

طرح انقلاب سفید شاه؛ زمینه‌ساز شکل‌گیری قیام ۱۵ خرداد

شجاعیان با اشاره به اینکه به هر حال دولت علم مجبور به پس گرفتن این لایحه شد اما شاه و دولت پهلوی مصمم بودند که اقداماتشان و برنامه‌های غرب‌گرایانه را که عمدتاً ضد مذهبی و ضد ملی بودند را اجرا کنند، تصریح کرد: بنابراین خود شاه طرح دیگری با عنوان انقلاب سفید را اعلام کرد و البته باز هم روحانیون مخالفت خودشان را نسبت به این طرح اعلام کردند منتها شاه این طرح را در بهمن ۱۳۴۱ علنی کرد و اعلام شد که تعداد زیادی از مردم در انتخابات شرکت کرده و رأی مثبت داده‌اند.

وی اضافه کرد: بسیاری از علما از شرکت در این رفراندوم منع کرده بودند حتی شاه به قم آمد تا بتواند روحانیون و علما را راضی کند ولی استقبال بسیار سردی از ایشان به عمل آمد و شاه با عصبانیت به تهران بازگشت و روحانیون و علما را به انتقاد گرفت و مورد حمله قرار داد. در این شرایط بود که قیام ۱۵ خرداد شکل گرفت.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: یک مرحله جدیدی از مبارزات سیاسی و اجتماعی روحانیت شیعه در اوایل دهه ۴۰ شمسی آغاز شده بود و قیام ۱۵ خرداد که سر منشأ بسیاری از تحولات در فرایند انقلاب اسلامی و تحولات در دهه‌های بعدی در جامعه بود، شکل گرفت. قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ همزمان با عاشورا و دهه محرم آن زمان بود. این ایام اوج رویارویی روحانیت شیعه و نیرو‌های اجتماعی و سیاسی مذهبی با رژیم پهلوی بود.

شجاعیان با بیان اینکه در فروردین سال ۱۳۴۲ همزمان با شهادت امام صادق (ع)، نیرو‌های پهلوی که بعضی هم با لباس مبدل بودند، به عزادارانی که در فیضیه مشغول شرکت در مراسم شهادت امام صادق (ع) بودند، حمله کردند و برخی از مردم و طلاب مجروح شدند و شهادت هم در این جریان اتفاق افتاد، گفت: البته تعداد مجروحین و شهدا خیلی مشخص نیست، چون در آن مقاطع رژیم پهلوی اجازه نمی‌داد که همچین آمار‌هایی انتشار پیدا کند.

وی افزود: این حمله نشان می‌داد که رژیم پهلوی بر اجرای احکام و برنامه‌های خودش که عمدتاً دستور مقامات ایالات متحده بود، مصمم و حتی حاضر است که به مکان‌های مقدس و یا زمان‌های حزن و اندوه مذهبی و شهادت معصومین(ع)، بی توجهی کند و به هر قیمتی به قوانین خویش پایبند باشد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ابراز کرد: ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ که همزمان با محرم بود، رژیم به طلاب و روحانیون اعلام کرده بود که در سخنرانی‌ها علیه شاه و اسرائیل سخنی نگویند و نسبت به در خطر بودن اسلام ابراز نگرانی نکنند؛ این دستوری بود که از طریق دستگاه‌های حکومتی به طلاب و افرادی که برای تبلیغ می‌رفتند، اعلام شده بود.

امام نقش محوری و مرکزی در میدان مبارزه با رژیم پهلوی داشت

شجاعیان با بیان اینکه حضرت امام در ۱۳ خرداد ۴۲ که همزمان با روز عاشورا بود، اعلام کردند که در فیضیه سخنرانی کنند، اضافه کرد: امام خمینی(ره) در این مقطع کسی بود که رهبری مبارزات علیه رژیم پهلوی را بدست گرفته بود و از فعال‌ترین عالمان و مراجع شیعی بود که وارد میدان مبارزه با رژیم پهلوی شده بود و نقش محوری و مرکزی را در مبارزات داشت. 

وی گفت: رژیم شاه برای مقابله با سخنرانی امام(ره) در دهه اول محرم و نیز روز عاشورا اقدامات بسیاری را انجام دادند؛ اولین اقدام آن‌ها ارسال چند تن به بیت امام تا امام را از ایراد سخنرانی منصرف کنند و امام مخالفت خودشان را اعلام کردند. رژیم پهلوی در شهر قم، آمادگی کاملی از جهت نظامی برای مقابله با تظاهرات و حرکات جمعی داشتند.

شجاعیان اضافه کرد: حضرت امام(ره) هم متعاقباً حرکات قابل توجهی را از ابتدای سال انجام داده بودند؛ به عنوان مثال فرمودند: «ما امسال عید نداریم.» پیام‌ها و بیانیه‌های فراوانی را حضرت امام(ره) برای روحانیون شهر‌های مختف صادر کرده بود و از آن‌ها خواسته بود که اقدامات ضد دینی رژیم پهلوی را برای مردم متذکر شوند و همچنین حادثه فیضیه را یادآوری و مردم را نسبت به اقدامات ضد دینی رژیم آگاه کنند.

وی ادامه داد: حضرت امام برای سخنرانی در فیضیه اعلام آمادگی کرده بودند و با توجه به اینکه روز عاشورا بود، تعداد زیادی از مردم از شهر‌های اطراف و تهران به قم آمده بودند و همچنین زوار و مجاورین حرم حضرت معصومه(س) به قم آمده بودند تا در سخنرانی حضرت امام شرکت کنند. در برخی از نقل‌های تاریخی این‌گونه آمده که از خانه امام تا صحن فیضیه جمعیت بسیار زیادی اجتماع کرده بودند. با این حال تانک‌های و نیرو‌های نظامی شاه در اطراف حرم حضور داشتند تا از تظاهرات احتمالی جلوگیری کنند.

انتقاد شفاف از شاه در فیضیه و دستگیری امام(ره) 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: بنابراین سخنرانی امام خمینی(ره) توأم با جمعیت متراکم و گسترده‌ای از مردم همراه بوده، امام سخنرانی را انجام دادند و تدابیر بسیاری توسط برگزارکنندگان اندیشیده شده بود تا صدای امام ضبط شود و به کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف برسد و اگر مأموران رژیم صدا را قطع کردند، بتوانند کنترل کنند. 

شجاعیان افزود: حضرت امام(ره) در این سخنرانی شخص شاه و آمریکا و اسرائیل را مستقیماً مورد حمله قرار دادند و انتقادات صریحی درباره شاه و نظام وی کردند و به‌ویژه حمله به فیضیه را با عاشورا مقایسه کردند. این اقدام را همانند واقعه عاشورا دانستند که دستگاه یزید و بنی امیه علیه اسلام و تشیع انجام داده بود. حمایتی که مردم از این سخنرانی داشتند، نشان می‌داد که مواجهه و تضاد روحانیت شیعه و نیرو‌های اجتماعی طرفدار روحانیت مبارز به نقطه غیر قابل بازگشتی رسیده بود.

وی با بیان اینکه حدود ۲۴ ساعت بعد از سخنرانی امام، امام در سحرگاه ۱۵ خرداد توسط نیرو‌های رژیم دستگیر شد و به زندان تهران منتقل شد، گفت: صبح روز ۱۵ خرداد خبر دستگیری حضرت امام در سراسر ایران منتشر شد و با واکنش بسیار گسترده مردم در شهر‌های قم، تهران، مشهد، اصفهان و شیراز و شهر‌های دیگر مانند ورامین مواجه شد. در قم جمعیت بسیار زیادی در حرم حضرت معصومه (س) به عزاداری و تظاهرات پرداختند. درگیری‌های به وجود آمده باعث شد برخی از مردم شهید و برخی دیگر مجروح شوند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: در شهر ورامین مردم کفن‌پوش به سمت تهران حرکت کردند که در حین مسیر، با واکنش نیرو‌های نظامی و امنیتی پهلوی مواجه شدند و مورد حمله قرار گرفتند که باز هم برخی از مردم شهید و برخی دیگر مجروح شدند. در تهران ابعاد تظاهرات و درگیری بسیار گسترده بود البته رژیم آمادگی قبلی داشت و مردم و روحانیت شهدایی را تقدیم کردند.

شجاعیان اضافه کرد: این تظاهرات و درگیری‌ها تا شب ادامه داشت. به گفته برخی عوامل و مسئولان وقت حکومت پهلوی، خود شاه در کاخ سعد آباد مشغول رهبری سرکوب قیام ۱۵ خرداد در شهر تهران بود. در نتیجه مبارزه و تظاهرات مردم، شهدا و مجروحین زیادی توسط شاه به وقوع پیوست. همزمان در اصفهان و شیراز نیز به همین شکل تظاهرات و قیام‌های گسترده‌ای شکل گرفت.

وی تصریح کرد: یکی از مقامات پهلوی در خاطرات خودش به این صورت نقل کرده است: «اگر نیرو‌های مذهبی و مردمی که قیام کرده بودند، مخصوصاً در تهران انسجام لازم را داشتند و بیشتر مبارزه می‌کردند و در صحنه می‌ماندند؛ احتمال سقوط پهلوی در همان ۱۵ خرداد وجود داشت. اما آن انسجام و آمادگی قبلی در نیرو‌های مذهبی و مردم برای چنین چیزی وجود نداشت و ظاهراً رژیم پهلوی توانست در سرکوب قیام ۱۵ خرداد موفق عمل کند.»

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: بعد از این موضوع هم که حضرت امام دستگیر بودند و حمایت‌های بسیاری از جانب روحانیون قم، تهران و مشهد از ایشان صورت گرفت و همچنین اقشار مختلف جامعه نظیر دانشجویان، بازاریان به اشکال اعتراض خودشان را اعلام کردند و بعد از ۱۰ ماه رژیم پهلوی مجبور شد که امام را در فروردین ۱۳۴۳ آزاد کند.

شجاعیان ادامه داد: امام پس از آزادی از زندان به قم آمدند و مورد استقبال با شکوهی از طرف روحانیت و مردم قم قرار گرفتند. البته در مقطع آزادی امام، برخی روزنامه‌ها شایعه کرده بودند که امام و دولت وقت توافق کرده‌اند که علما و به خصوص حضرت امام در امور سیاسی دخالت نکنند ولی امام این خبر را تکذیب کردند و به مخالفت خودشان با رژیم پهلوی ادامه دادند.

امام(ره) شخصیت استثنایی تاریخ معاصر جهان اسلام بود

وی در بخش دیگری از سخنانش درخصوص کاریزمای شخصیتی امام و ویژگی‌های شخصیتی ایشان که با قدرت در مقابل رژیم شاهنشاهی می‌ایستادند، گفت: حضرت امام یکی از شخصیت‌های استثنائی در تاریخ معاصر جهان اسلام هستند. ایشان در سطوح بالای دینی و علمی قرار داشتند. تقریباً از سال ۱۳۱۶ درس خارج را آغاز و سال‌های طولانی در حوزه‌های مختلف تدریس کرده بودند و تألیفات بسیاری در زمینه‌های فقه، عرفان و اخلاق نیز داشتند، بنابراین جایگاه علمی در همان اوایل دهه ۴۰ تثبیت شده بود.

شجاعیان اضافه کرد: حتی گزارش‌های مأموران ساواک نشان‌دهنده این است که امام، در آن مقطع از علما و مراجع برجسته جهان اسلام و جهان تشیع بود. به لحاظ سوابق سیاسی، امام در یکی از سخنرانی‌هایشان فرموده است: «اوایل جوانی و نوجوانی سلاح دست گرفته‌ام»؛ این بدین معناست که ایام مشروطه و ایامی که ایشان در خمین بودند، با نیرو‌های خارجی و به ویژه روس‌ها به مبارزه پرداختند و مشغول حفاظت از منطقه خودشان بودند. وقتی حضرت امام در اوایل ۱۳۰۱ وارد قم شدند، با علما و روحانیون مبارزی که سوابق مبارزاتی در عراق داشتند؛ دیدار می‌کردند و در جلسات شورای ملی و بعضی از سخنرانی‌هایی که شهید مدرس داشتند، شرکت می‌کردند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ادامه داد: بعد از سقوط پهلوی اول و از بین رفتن دیکتاتوری اول، امام(ره) باز هم فعالیت سیاسی و اجتماعی داشتند. پاسخ حضرت امام به کتاب اسرار هزار ساله که نوشته یکی از مخالفان جهان اسلام و تشیع است، تألیف کتاب کشف اسرار بود. امام بعد از سقوط پهلوی اول به دنبال تأسیس حکومت پهلوی بودند و ایشان آرزو کرده بودند که‌ ای کاش شهید مدرس زنده بودند، چون ایشان را شخصیتی می‌دانستند که توانایی زمینه‌سازی تأسیس انقلاب سیاسی و اجتماعی را داشت و می‌توانست زمینه حکومت اسلامی را فراهم کند، اما در آن مقطع، هیچ کس وجود نداشت.

وی بیان کرد: در جریان اتفاقاتی که در نهضت ملی و فعالیت روحانیت شیعه افتاده بود هم امام(ره) نقش برجسته‌ای داشته‌اند؛ بنابراین در اوایل دهه ۴۰ که امام وارد مبارزه آشکار با دستگاه پهلوی شدند، یک شخصیت علمی برجسته و شخصیتی بودند که شناخت دقیقی از جایگاه روحانیت و مبارزات سیاسی در ایران و عراق داشتند. وقتی‌که وارد میدان مبارزه شدند، رهبری را به دست گرفتند. امام را باید حاصل تجربیاتی که جامعه ایران و مخصوصا روحانیت در قیام تنباکو، انقلاب مشروطه و نهضت ملی داشت، بدانیم، زیرا وی شاهد بسیاری از این وقایع از نزدیک دیده بودند.

قیام ۱۵ خرداد؛ زمینه‌ساز انقلاب اسلامی

شجاعیان ابراز کرد: اولین نکته این است که در جنبش‌های اجتماعی پیشینی که اتفاق افتاده بود، روحانیت شیعه، عمدتاً به شکل کاملاً مستقل وارد مبارزه نشده بود. در دوره مشروطه و نهضت ملی شاهد نوعی همکاری بین علمای شیعه و روحانیت شیعه و نیرو‌های ملی و یا روشنفکران (به عنوان طبقه اجتماعی فعال) هستیم. اما در قیام ۱۵ خرداد، اولین قیام گسترده‌ای بود که روحانیت شیعه، نقش مستقل را در رهبری نهضت و قیام داشت. یعنی ما شاهد رهبری یک جنبش اجتماعی هستیم که رهبری آن را به طور کامل روحانیت شیعه بر عهده دارد. 

وی ادامه داد: نکته بعدی این است که مبنای قیام ۱۵ خرداد، خواسته‌هایی است که مردم و روحانیت شیعه داشتند و این قیام در فضای کاملاً مذهبی و دینی اتفاق افتاد و می‌توان گفت که در اصل قیام، روشنفکران، احزاب سیاسی نقشی نداشتند و نقش اصلی را روحانیت شیعه ایفا کردند و حضور گسترده مردم هم با سازماندهی روحانیت اتفاق افتاد. قیام ۱۵ خرداد در یک مقطع مذهبی اتفاق افتاد که آن هم در دهه ابتدایی محرم بوده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اضافه کرد: یکی از نتایج برجسته قیام ۱۵ خرداد این بود که این قیام مخالفین رژیم پهلوی که اصطلاحاً به نیرو‌های اپوزیسیون معروف هستند، از انجام اقدامات اصلاحی درباره سلطنت ناامید کرد گرچه تا قبل از این قیام برخی بر این باور بودند که این رژیم قابلیت اصلاح دارد، به این نتیجه رسیدند که دیگر قابل اصلاح نیست و وارد حمله مستقیم و صریح به سلطنت و شخص شاه شدند که در اقدامات حضرت امام هم شاهد هستیم. 

وی اضافه کرد: این قیام سبب شد که قیام مسلحانه و مشی مسلحانه هم وارد دستور گروه‌ها و جمعیت‌های مبارز قرار گیرد و ما بعد از این شاهد هستیم که اقدام‌های بعدی بر مبنای اقدامات مسلحانه شکل گرفت که در دهه‌های بعد باعث تحولات اجتماعی در ایران معاصر شد؛ تأثیر دیگر این قیام، انتقال رهبری مبارزات سیاسی اجتماعی علیه رژیم پهلوی به روحانیت و مشخصا حضرت امام بود.

شجاعیان یادآور شد: به عنوان نکته آخر اینکه، گستردگی حمایت مردم از روحانیت شیعه و خصوصاً حضرت امام در جریان ۱۵ خرداد نشان می‌داد که رژیم پهلوی، مشروعیتی ندارد و بقایای مشروعیت رژیم پهلوی از بین رفته است؛ بنابراین قیام ۱۵ خرداد سرآغاز بسیاری از تحولات جدی بود که در دهه‌های بعدی در جامعه ایران اتفاق افتاد و زمینه‌ساز انقلاب اسلامی شد.