سخنرانی علمی مبانی معرفت شناختی آینده پژوهی اسلامی در قرآن کریم

سخنران: دکتر غلامرضا بهروزی لک

عنوان سخنرانی: مبانی معرفت شناختی آینده پژوهی اسلامی در قرآن کریم

اهم موضوعات: ‌

• تبیین تاثیرات مبانی و دیدگاه های معرفت شناختی قرآن کریم در دانش آینده پژوهی
• ارزیابی دانش آینده پژوهی از منظر معرفت شناسی قرآنی،
• چگونگی تولید آینده پژوهی اسلامی بر اساس مبانی قرآن کریم

زمان: دوشنبه 6 بهمن 1399 ساعت 13:00 الی 15:00

گزارش نشست «مبانی معرفت شناختی آینده پژوهی اسلامی در قرآن کریم»

حجت الاسلام بهروزی لک ضمن تشریح چهار عرصه معرفت شناختی آینده پژوهی در قرآن کریم، اظهار کرد: در مبانی معرفت شناختی آینده پژوهی اسلامی دو سطح داریم که شامل سطح کلان و خُرد است. در سطح خُرد باید وارد قلمروها شویم تا روشن شود در کجا می توانیم اقدام به آینده پژوهی کنیم. اما سطح کلان در مواردی همانند آینده پژوهی اکتشافی کاربرد دارد.

نشست «مبانی معرفت شناختی آینده پژوهی اسلامی در قرآن کریم» امروز دوشنبه، 6 بهمن ماه با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین غلامرضا بهروزی لک، عضو شورای علمی گروه آینده پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برگزار شد. در ادامه سخنان وی را می خوانید:

معرفت شناسی می تواند اپیستمولوژی به معنای عام باشد. حال ممکن است از منظر جامعه شناسی یا دیدگاه یک مرجع همانند قرآن باشد. در اینجا مراد ما دیدگاه قرآن درباره معرفت و نقش آن در آینده پژوهی است. آینده پژوهشی صرفاً عبارت از دانشی بشری و سامان یافته است که مبتنی بر شواهد و قرائن تجربی در دسترس در صدد کشف و تبیین آینده مطلوب است و مراد ما این است که این دانش خاص که امروزه شیوع پیدا کرده و در مراکز علمی و پژوهشی ما تدریس می شود را مورد بررسی قرار دهیم.

مفهوم دیگر، مبانی معرفت شناختی آینده پژوهی است. مراد ما مجموعه ای از گزاره هایی است که به لحاظ ماهیت و چگونگی ابعاد معرفت در قرآن کریم و بر اساس آنها دانش آینده پژوهی شکل گرفته است. اصطلاح دیگر مرجعیت علمی قرآن کریم است. اخیراً به تبع پیگیری و مطالبه مقام معظم رهبری، بحثی با عنوان مرجعیت علمی قرآن کریم راه اندازی و کارگروهی نیز در حوزه علمیه تأسیس شده است. مراد ما در این زمینه، هرگونه تأثیر اثرگذار معتنابه قرآن کریم است.

وقتی از مرجعیت صحبت می کنیم، منظور ما آن دانش قابل توجه و شاخصی است که بر علوم اثر می گذارد. وقتی از مرجعیت در آینده پژوهی صحبت می کنیم، مراد ما این است که قرآن کریم چگونه مبانی معرفت شناسی آینده پژوهی را شکل می دهد. در این زمینه، سه حوزه شامل عرصه های اثرگذاری، قلمرو اثرگذاری و گونه شناسی اثرگذاری قرآن کریم در آینده پژوهی است که در جای خود باید بحث و بررسی شود.

درباره پیشینه مطالعاتی باید گفت که چند سال پیش همایشی با عنوان چشم انداز علوم جدید و مبانی معرفت شناسی قرآن کریم برگزار شد که اساتیدی چون دکتر یثربی، حجت الاسلام قائمی نیا، حسین سلیمی و کلباسی اشتری دیدگاه های خود را مطرح کرده بودند. پژوهشی هم با عنوان مبانی معرفت شناختی مطالعات میان رشته ای قرآن کریم و روانشناسی از خانم فروزش وجود دارد. کاری دیگر را رضا لکزایی در پژوهشگاه جامعةالمصطفی با عنوان مبانی علوم انسانی از منظر قرآن کریم انجام داده اند. مقاله ای دیگر با عنوان آسیب شناسی مبانی معرفت شناختی قرآن کریم از آقای لکزایی وجود دارد و علاقه مندان می توانند به آنها مراجعه کنند. کاری دیگر از سوی آقای رحیم کارگر در این زمینه در حال انجام است.

درباره عرصه های قرآنی آینده پژوهی باید گفت چهار عرصه مهم است. یکی عرصه امکان است. یعنی آیا به لحاظ آینده پژوهی امکان معرفت وجود دارد که موضع بگیریم و بگوییم دانش آینده پژوهی بر اساس دیدگاه قرآن کریم امکان دارد و اساساً دیدگاه قرآن درباره آینده پژوهی چیست؟ نزدیک ترین آیه در این زمینه، آیه 18 سوره حشر است که خداوند متعال فرموده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ الا ای اهل ایمان، خداترس شوید و هر نفسی نیک بنگرد تا چه عملی برای فردای قیامت خود پیش می فرستد، و از خدا بترسید که او به همه کردارتان به خوبی آگاه است». با این استدلال، می توان از رشته منظم آینده پژوهی سخن گفت. اگر در این آیه امر شده که به آینده توجه داشته باشیم، می توانیم مفروض بگیریم که این نظر سازمان یافته امکان پذیر است. آیاتی که به تعقل یا علما اشاره دارد نیز تأییدی بر مقوله آینده پژوهی است.

عرصه دوم قلمرو آینده پژوهی از منظر قرآن کریم است. یعنی قرآن کریم علوم ما را تا کجا مورد تأیید قرار داده است؟ در این عرصه، یکی از قلمروها مربوط به رابطه انسان با دانش های مختلف همانند علم اخلاق است و رابطه انسان با دیگران، خدا و دانش های پیرامون نیز در این عرصه جای می گیرد. دو حوزه رابطه انسان با دیگران و رابطه با جهان پیرامون به آینده پژوهی مربوط است. برآیند و نتیجه قلمروشناسی علوم نیز در اینجا بررسی می شود.

سومین عرصه، منابع است. در اینجا صحبت بر سر این است که اگر در آینده پژوهی بر اساس قرآن کریم می خواهیم داده هایی را استخراج کنیم، باید چگونه اقدام کنیم. منابع معرفت شامل درون خیز و برون خیز هستند. مورد اول از خود انسان نشئت گرفته و مورد دوم نیز آفاقی و انفسی هستند. معرفت درون خیز می تواند در آینده پژوهی به ما کمک زیادی کمک کند. یکی از این ابزارهای برون خیز معرفتی عقل و دیگری فطرت و سوم شهود قلبی است. حال این سؤال پیش می آید که آیا منابع معرفتی درون خیز می توانند در آینده پژوهی اسلامی مورد توجه قرار گیرند؟ اگر مراد از عقل فلسفه باشد، از آینده پژوهی خارج می شود، اما اگر عقل را به عنوان یک ابزار تحلیل گر به معنای عام در نظر بگیریم، در اینجا می توان در آینده پژوهی اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.

فطرت هم در آینده پژوهی اسلامی می تواند مورد توجه قرار گیرد. یکی از مسائل در آینده پژوهی اسلامی این است که آیا ابزارهای شناخت به صورت مشترک در همه انسان ها قرار داده شده اند یا خیر؟ در این مورد باید گفت فطرت دارای دو عرصه بینشی و گرایشی است. اقتضائات گرایشی فطرت به علم مربوط نمی شود و از سنخ عاطفه هستند، اما ابعاد بینشی فطرت، انسان را حاوی شناخت و بینش می داند و این می تواند یک بینش درونی به آینده پژوهان بدهد. معتقدم اگر فطرت را در آینده پژوهی دخالت دهیم، به ما راهی را نشان می دهد که از نسبیت گرایی پسامدرن فاصله بگیریم.

سومین ابزار معرفتی در آینده پژوهی اسلامی، قلب و شهود قلبی است. سؤال این است که آیا آینده پژوهی اسلامی می تواند از قلب و شهود استفاده کند یا خیر؟ به نظر بنده از دیدگاه قرآن کریم این نوع شهودی که در قالب یک نوع فراست از آن یاد شده است، می تواند مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان مثال در قرآن کریم آمده است: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ؛ و آنان که در (راه) ما (به جان و مال) جهد و کوشش کردند، محققا آنها را به راه های (معرفت و لطف) خویش هدایت می کنیم، و همیشه خدا یار نکوکاران است» (عنکبوت / 69) در اینجا هدایت از طریق یک القا صورت می گیرد. از مرحوم شهید مطهری نیز نقل گرفته که هر وقت غامضاتی در برخی از علوم صورت می گرفت، من دو رکعت نماز می خواندم و از این طریق به شناخت و آگاهی می رسیدم. این نشان می دهد به یاد خدا بودن می تواند به انسان آگاهی بدهد.

قرآن کریم می فرماید «مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَىٰ فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ ۚ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ؛ آنچه را که خدا از اموال کافران دیار به رسول خود غنیمت داد آن متعلق به خدا و رسول و (ائمه) خویشاوندان رسول و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان (ایشان) است. این حکم برای آن است که غنایم، دولت توانگران را نیفزاید (بلکه به مبلغان دین و فقیران اسلام تخصیص یابد) و شما آنچه رسول حق دستور دهد (و منع یا عطا کند) بگیرید و هر چه نهی کند، واگذارید و از خدا بترسید که عقاب خدا بسیار سخت است» (حشر / 7) بر اساس این آیه، ما می توانیم از دانش موجود در معارف روایی خودمان هم در آینده پژوهی از دیدگاه قرآن کریم استفاده کنیم. البته این غیر از شریعت است، چراکه دانش آینده پژوهی از سنخ شریعت نیست، اما شریعت می تواند در این زمینه کارساز باشد.

عرصه چهارم در مورد اعتبار علوم است. آینده چون از سنخ غیب است، پس سؤال این است که آیا عالم غیب، انسان ها را از وجود خود مطلع کرده است؟ معتقدیم خداوند دانش قطعیت یافته و یقینی را به پیامبر و معصومین(ع) داده است، اما قرآن کریم می فرماید در آنجا که بر تدبر تأکید شده است، انسان نیز اجمالا این امکان را دارد که به دانش آینده پژوهی دست پیدا کند. البته از دیدگاه قرآن کریم، آگاهی های کاذب و صادق وجود دارد و این نشان می دهد چگونه اثرگذاری بر علوم می تواند مورد توجه قرار گیرد.

در جمع بندی مطالب باید گفت ما در بحث مبانی معرفت شناختی قرآنی آینده پژوهی اسلامی دو سطح داریم که شامل سطح کلان و خُرد است. در سطح خرد باید وارد قلمروها شویم تا روشن شود در کجا می توانیم اقدام به آینده پژوهی کنیم. اما سطح کلان در مواردی همانند آینده پژوهی اکتشافی کاربرد دارد.