ولی الله در منظومه معنایی قرآن کریم

به گزارش روابط عمومی، گروه قرآن‌پژوهی با همکاری گروه فلسفه و کلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه کرسی علمی_ترویجی «ولی الله در منظومه معنایی قرآن کریم» را برگزار می‌کند.

این نشست را دکتر محمدهادی توکلی استادیار گروه فلسفه و کلام پژوهشکده علوم اسلامی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ارائه و توسط حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر بابائی استاد بازنشسته گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه و دکتر محمد سوری استادیار گروه فلسفه و کلام پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نقد خواهد شد.

دبیر علمی این کرسی نیز بر عهده حجت الاسلام دکتر علیرضا محمدی‌فرد استادیار گروه علوم قرآنی جامعه الامصطفی(ع) خواهد بود.

زمان برگزاری این رویداد علمی شنبه 31خرداد 1404 از ساعت 10 تا 12 و در سالن حکمت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه خواهد بود.

گزارش نشست

دکتر محمدهادی توکلی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در این نشست علمی به تبیین و معرفی موضوع «ولی الله» در منظومه معنایی قرآن پرداختند.
ایشان در بخش اول ارائه خود بیان کردند که تعبیر «ولی الله» به صورت جمع «اولیاء الله» در قرآن کریم آمده است؛ از جمله در آیه ۶۲ سوره یونس که می‌فرماید: «إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ» و همچنین در آیه ۶ سوره جمعه که به صورت ترکیبی مشابه «اولیاء لله» به کار رفته است.

دکتر توکلی توضیح دادند که در قرآن، ارتباط ولایی در سه صورت وجود دارد:
۱. ارتباط خداوندمتعال با انسان‌ها، شامل ولایت عامه که ولایت خداوند بر تمام مخلوقات است و ولایت خاص که ویژه مؤمنان است؛
۲. رابطه ولایی میان انسان‌ها و غیرانسان‌ها مانند جنیان، شیاطین و ملائکه؛
۳. ارتباط ولایی میان انسان‌ها.

ایشان افزودند که تعبیر «ولیّ الله» مربوط به ارتباط ولایی میان خداوندمتعال و انسان‌ها است.

دکتر توکلی سپس به سابقه تاریخی توجه به «ولیّ الله» اشاره کردند و بیان نمودند که این مسئله از زمان پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) مورد تأمل و بحث بوده است. از جمله احادیثی مانند «قرب نوافل»: «من أهان ولیاً فقد بارزنی بالمحاربة» و حدیث «غبطه» به‌عنوان شواهدی بر مورد توجه بودن «اولیاء الله» در روزگار پیامبر (ص) ارائه شد. همچنین گفتند که در روایات بسیاری از ائمۀ معصومین (علیهم‌السلام) نیز ولیّ الله مورد توصیف قرار گرفته است.

دکتر توکلی در قسمت دوم از مباحث خود، به تبیین معنای «ولی الله» به تحلیل معنای لغوی واژه «ولیّ» پرداختند.

ایشان ابتدا به بیانات بزرگان اهل لغت درباره دلالت ماده «و.ل.ی» و مشتقات آن بر مفهوم قرب و بی‌واسطگی اشاره کردند، سپس به بحث مشتق بودن «ولیّ» از «ولایت» پرداختند و ادعاهای مربوط به تفاوت معنایی «وَلایت» و «وِلایت» را بررسی نمودند. با استناد به بزرگان لغت بیان کردند که میان «وِلایت» و «وَلایت» تفاوت معنایی ضروری وجود ندارد و تفکیک معنایی قاطع میان این دو قابل قبول نیست.

دکتر توکلی سپس دو رکن معنایی اصلی «ولایت» را قرب و بی‌واسطگی، و تصرف و سرپرستی معرفی کردند و بیان داشتند که در تمام کاربردهای قرآنی ولایت، این دو رکن محقق است.
با اشاره به اینکه ولایت گونه‌ای از قرب است که مستلزم نحوه‌ای از تصرف و مالکیت است، ایشان به پرسش رایج درباره معنای «ولی الله» پرداختند و گفتند که برخی ممکن است تصور کنند چگونه ممکن است انسانی ولی خدا باشد، در حالی که تصرف و مالکیت نسبت به خداوند محال است.

دکتر توکلی توضیح دادند که در آثار تفسیری و عرفانی، نگاه‌های متفاوت و گاه متناقضی نسبت به معنای «ولی الله» وجود دارد که نشان‌دهنده نوعی سردرگمی و ابهام در این حوزه است. برای نمونه، به تفسیر شیعی «مجمع‌البیان» اشاره کردند که در آن به برخی از اختلاف نظرهای موجود در تبیین «اولیاء الله» اشاره شده است. همچنین خاطرنشان کردند که این پراکندگی معانی، در آثار عرفانی و صوفیانه نیز به چشم می‌خورد و به‌عنوان نمونه در «کشف المحجوب» چهار معنای متفاوت برای «ولی الله» ذکر شده است.

دکتر توکلی سپس به مدل‌های مختلف تفسیر معنای «ولی الله» پرداختند.
مدل اول، بر اساس دوسویه بودن قرب است که فخر رازی از پیشگامان آن است و معتقد است «خدا ولی مؤمن است و مؤمن ولی خدا». اما دکتر توکلی این تفسیر را قابل پذیرش ندانستند، زیرا قرب الهی یک‌سویه است؛ خدا به بنده نزدیک است، اما بنده لزوماً به خدا نزدیک نیست.
مدل دوم، برگرفته از آثار عارف شیعی گنابادی است که دو معنای متفاوت برای «ولی» ارائه می‌دهد: یکی به معنای محب و صدیق و دیگری به معنای سلطان و مالک.
مدل سوم برگرفته از تفسیر «البیان» مرحوم علامه طباطبایی و مدل چهارم برگرفته از تفسیر «المیزان» ایشان است که دکتر توکلی به نقد آنها پرداختند و اشاره کردند که در بیان مرحوم علامه، تناقض ظاهری بین معنای «ولی» به عنوان فاعل و معنای «ولی» به عنوان مفعول دیده می‌شود.

ایشان همچنین به دیدگاه ابن عربی اشاره کردند که معتقد است ولایت بعد از نبوت باقی می‌ماند و وصفی از صفات الهی را با ولی مشارکت می‌دهد که موجب رنج و آزار ولی می‌شود. ابن عربی توصیه می‌کند که «ولی الله» به معنای مفعول، یعنی کسی که مورد ولایت خداوند است، به کار رود.

در پایان، دکتر توکلی جمع‌بندی کردند که می‌توان «ولی الله» را بر اساس همان دو رکن معنایی اصلی ولایت – قرب بی‌واسطه و تصرف سرپرستانه – تبیین کرد، با این بیان که: «ولی الله» به معنای کسی است که به سبب قرابت با خداوندمتعال، تمام شئونش تحت تدبیر خداوند است و دیگر هیچ هویت مستقلی برای خود نمی‌بیند.

دکتر توکلی تأکید کردند که آیه «إن أولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون» به روشنی نشان می‌دهد که تعبیر «ولی الله» در اینجا به معنای مفعولی است و به هیچ وجه به معنای فاعلی نیست و آیه « إِنَّ وَلِِّیَ ٱللَّهُ ٱلَّذِی نَزَّلَ الکتاب و هو یتولی الصالحین» بر این امر دلالت دارد. ایشان همچنین افزودند که در معانی مجازی ولایت، محبت و نصرت نیز به عنوان نتایج و آثار ولایت به کار رفته‌اند.